13 Maddede William Shakespeare

“Olmak ya da olmamak, işte bütün mesele bu.” Shakespeare’in İncil’den sonra en çok alıntı yapılan eseri olan Hamlet‘deki bu cümleyi bilmeyen çok az kişi vardır. Yaklaşık dört yüz senedir bütün dünyada okunan, sahnelenen, filmlere uyarlanan ve hâlâ incelenip üzerine kitaplar, makaleler yazılan eserlerinin bu kadar popüler oluşu ve gündemde kalışının nedeni hep merak edilmiş ve sorgulanmıştır. Bir Rönesans adamı olarak; o dönemdeki hümanizm etkisini, insan olmanın gereği olan duyguları eserlerine en iyi şekilde yansıtmasından dolayı belki de her dönem anlaşıldı ve sevildi Shakespeare.

Kayıtlara göre 1564 yılında vaftiz olan Shakespeare, Stratford’da yerel yönetici ve ticaret adamı olarak öne çıkmış olan baba John Shakespeare ve anne Mary Arden’in sekiz çocuğundan biridir. Babasının maddi durumuna uygun olarak ilk ve orta düzeyde iyi okullarda eğitim alan Shakespeare, babasının işlerinin bozulmasından dolayı eğitimini yarım bırakmak zorunda kalmıştır. Henüz on sekiz yaşında iken kendisinden sekiz yaş büyük olan Anne Hathaway ile evlenen William Shakespeare’in nikahtan altı ay sonra kızı Susannah dünyaya gelmiştir. Bu da nikahın aciliyetini biraz olsun açıklıyor. Daha sonra verdiği bir kararla Londra’ya giden Shakespeare’in oyun yazarlığından oyunculuğa ve tiyatro işletmeciliğine kadar giden kariyeri başlamış olur. Oyunlarından ve tiyatro işletmeciliğinden küçük bir servet yapan Shakesepare tekrar doğduğu Stratford’a dönüp orada yaşamaya başlamıştır. 1616 yılında elli iki yaşında hayatını kaybeden William Shakespeare vaftiz olduğu kilisenin bahçesine gömülmüştür.

Londra’ya gelmeden önceki yaşamı ve aldığı eğitimin kapsamından dolayı yazılan eserlerin gerçek sahibinin kim olduğu ve hatta Shakespeare isimli birinin gerçekten yaşayıp yaşamadığına -ki Shakespeare’in günümüze varan birkaç portresi dışında nasıl göründüğü ile ilgili kesin bir bilgi yok- varan tartışmalar bir çok yazar, tarihçi veya felsefeci tarafından tartışılmıştır. Hatta bu eserleri başkasının yazdığı ve Shakespeare’in ismi altında yayımlandığı bile ileri sürülmüştür. Eserlerin gerçek yaratıcıları arasında Francis Bacon, 6. Derby Kont’u William Stanley, Oxford Kont’u Edward De Were ve Shakespeare’in arkadaşı olan ünlü oyun yazarı Christopher Marlowe sayılmaktadır. Bu kadar büyük bir şairin hakkında bilinenler, çağdaşı olan tüm yazarlardan çok daha azdır. Aldığı eğitim ve Londra’ya gelmeden önceki hayatı göz önüne alındığında ve günümüze ulaşan kendisine ait herhangi bir el yazmasının olmaması, bu ve benzeri komplo teorilerinin ortaya çıkmasına neden olmuştur. Ancak çağdaşı olan bazı yazarların yazılarında Shakespeare’den ve yeteneğinden bahsetmesi, bu teorileri biraz olsun çürütmektedir. Londra’da büyük şair ve yazarların gittiği bar ve tavernalarda takılan Shakespeare’in onlardan dinlediği öyküler, onun için bir esin kaynağı olmuş olabilir. Ayrıca daha önceden yazılmış olan eserleri kendi üslubu ile yeniden yazarak çok önemli eserler ortaya çıkarmıştır ki bunun en önemli örneği bir İskandinav öyküsünün tekrar aranje edilmiş şekli olan Hamlet‘tir. Shakespare’in dehası ve eşsiz yeteneği, dokunduğu eserleri bir şahesere çevirecek kadar büyüktür.

Tudor hanedanının son üyesi olan Kraliçe Elizabeth döneminde en önemli eserlerini veren Shakespeare, daha sonra tahta geçen Stuart hanedanının ilk temsilcisi olan I. James döneminde de eserler vermeye devam etmiştir. Yaşadığı dönemdeki Katolik ve Proteston çekişmesinden mümkün olduğu kadar uzak kaldığını ve eserlerinde  inancı ile ilgili bir ipucu vermediğini görebiliyoruz. Ancak her ne kadar eserleri yeni hanedanın isteklerine uygun olsa da, bu dönemde güç kazanmaya başlayan Puritenleri oyunlarda belli karakterler üzerinden eleştirmeyi de ihmal etmemiştir. Shakespeare tek bir türde eserler vermemiştir. En önemli eserleri trajedileri olmakla birlikte komedi türünde de güçlü eserler yazmıştır. Önemli şahsiyetleri işlediği tarih oyunlarının yanı sıra, tiyatroların kapalı olduğu dönemlerde yazdığı yüz elli dört soneden oluşan eseri de yine kendisine özgü yorumu ve yapısı ile öne çıkmaktadır. Günümüze ulaşan otuz sekiz oyunundan her biri ayrı ayrı önemli olmakla birlikte bunlardan bazıları yazarın dehasını göstermek açısından biraz daha öne çıkar.

1. Hırçın Kız

Tam olarak hangi tarihte yazıldığı bilinmemekle birlikte Shakespeare’in acemilik döneminin başarılı komedilerindendir. On İkinci Gece, Nasıl Hoşunuza Giderse, Kuru Gürültü gibi eserleri kadar iyi olmasa da aynı dönemde yazılan Hatalar Komedisi‘nden daha iyidir. Konunun evrenselliği dolayısıyla bir çok filme, müzikale esin kaynağı olmuş olan oyun, kişilerden ziyade durumların da komedisini yaparak güldürü öğeleri için biraz daha geniş bir alan yaratmıştır. Shakespeare oyunun başlangıç kısmına bir ön oyun eklemiştir. Bu ön oyunda Sly adında fakir ve alt tabakadan bir adam, bir barda sızar ve oraya gelen bir soylu ona bir oyun oynamaya karar verir. Yanındakilere adamı en iyi odaya yatırıp, en iyi giysileri, en iyi yemek ve şarapları vermelerini ve ona efendileri gibi davranmalarını ister. Sly’ı aslında soylu biri olduğuna ve geçirdiği bir rahatsızlıktan dolayı on dört senedir uyuduğuna, bütün yaşadıklarının bir rüya olduğuna ikna ederler. Aslında bu bir çok kültürde olan bir hikâyedir. Çok benzerini Binbir Gece Masalları‘nda görebiliriz.

Sly söylenenlere ikna olduğunda tesadüfen oradan geçen tiyatro ekibinin ona komedi türünde bir oyun sergileyeceğini söylerler ve sonra da ana oyun başlar. Bu ön oyundaki sarhoş ve alt tabakadan kişinin tamamen zıttı olan bir statüye evrilmesi ile ana oyunda Katherina‘nın değişimi arasında bir paralellik vardır. O da oyunun başında hırçın bir kadın iken oyunun sonunda gayet ılımlı ve sevecen bir insana dönüşür.

Oyun, diğer birçok oyunda olduğu gibi İtalya’da geçmektedir. Çok zengin olan Baptista Minola’nın Katherina ve Bianca adında iki kızı vardır. Küçük olan Bianca ne kadar iyi huylu ve sakinse, ablası Kate o kadar hırçındır. Bianca’nın üç talibi olmasına rağmen baba, büyük kız Kate evlenmeden küçük kızının evlenmesine izin vermemektedir. Onun da amacı Kate’ten bir an önce kurtulmaktır aslında. Ancak yüklü miktarda çeyiz vermesine rağmen kimse cesaret edip de Kate’e yaklaşamaz. Zengin bir tüccar olan Petruchio kendine miras kalan Verona’daki evi görmek için geldiğinde Bianca’nın talibi olan arkadaşlarına zengin bir kızla evlenmek istediğini söyler. Kate’i aradan çıkarma fırsatını kaçırmak istemeyen talipler de ona huysuz Kate’i tavsiye ederler. Yirmi bin altın çeyiz parasını duyan Petruchio daha da heveslenir. Ancak arkadaşları onu Kate’i huyu konusunda uyarırlar, bu Petruchio için bir engel değil bir motivasyon kaynağıdır. Hatta Kate’in gelen müzik öğretmenine yaptıklarını gördükten sonra daha da hevesle onunla evlenmek ister. Planı ise bir nevi ters psikoloji ile onun direncini kırmaktır.

Sabırla planını hayata geçiren Petruchio, Kate’i nikaha ikna ettikten sonra planının ikinci safhasına geçer. Artık ipler onun elindedir, eşini biraz daha yumuşatmak ister ve nikah günü başlar. Herkes hazırken nikaha geç ve üzerinde eski, yırtık pırtık bir kıyafet olduğu halde sıska bir beygir üzerinde gelir. Nikah sırasında papaza küfreder, yumruk atar, zangocun suratına şarap atıp, Kate’e sarılıp bütün kiliseyi inletecek kadar sesli bir şekilde öper. Nikah sonrası evlerine giderken Kate’e huysuz bir at verir ve at onu çamura düşürür. Petruchio hırsını seyisten çıkarırken Kate gelip yapmaması için yalvarır. Eve vardıklarında türlü saçma bahanelerle yemek yemesini engeller, en güzel kıyafetleri ona layık olmadığını söyleyerek iade eder, bütün gece konuşarak uyutmaz. Bunları da hep onun iyiliği için yaptığını söyler. Aslında Petruchio Kate’e ayna tutmaktadır. Onun hırçınken nasıl olduğunu ve insanlara neler yaşattığını ona uygulamalı olarak gösterir. Bütün bu çabaların sonunda Kate, içinde saklı iyi huylu tarafını gün yüzüne çıkarır ve eşini seven, mutlu bir kadın olur.

2. Yanlışlıklar Komedisi

Shakespeare’in ilk komedisi olarak kabul edilen oyun, Plautus‘un ikizler oyunu olarak bilinen Menaechmi‘sinin 1591 yılında yazıldığı tahmin edilen bir uyarlamasıdır. Shakespeare’in diğer komedilerinin aksine bu oyunda aşk konusu işlenmemiş, “Farce” olarak adlandırılan kaba komedi türü olan komedide karakterlerin özellikleri yerine başlarına gelen olaylar ve bunlar karşısındaki davranış ve sözleri, komedi ögesi olarak kullanılmıştır. Plautus’un komedisinde bir çift ikiz kardeş varken, Yanlışlıklar Komedisi‘nde birbirine tıpatıp benzeyen ikiz kardeşlere, bir de ikiz olan uşaklar da eklenerek güldürü ögesi olacak olaylar artırılmaya çalışılmıştır. Oyunun belli bir konusu yoktur. Daha bebekken bir gemi kazasında birbirinden ayrılan Antipholus kardeşler ile uşakları Dromio kardeşlerin hikâyesini anlatır. Sirakuzalı Antipholus’un kayıp kardeşini bulmak için Ephesos’a gelmesi üzerine ortaya çıkan olaylardan doğan bir komedya gelişir.

3. Romeo ve Juliet

1595 ya da 1596 yılında yazılan bu eser Shakespeare’in ilk tragedyası olarak kabul edilir. Daha sonra yazmış olduğu Hamlet, Macbeth, Othello gibi büyük tragedyalar kadar güçlü değildir. Bunun sebebi de tragedya ögelerinin diğerlerinde olduğu gibi baş karakterlerden değil de toplumsal olaylardan kaynaklanmasıdır. Bu üç oyundaki baş kahramanların kişisel eksiklikleri ve zaafları trajik olaylara sebep olurken Romeo ve Juliet‘de iki ailenin düşmanlığı ve kavgasıdır sebep. Buna rağmen içerdiği aşk hikâyesi ve özellikle balkon ve oyunun sonundaki intihar sahneleri bugüne kadar birçok oyuna, filme, şarkıya esin kaynağı olmuştur. Shakespeare denince akla gelen belki de ilk oyun olmasının sebebi de aslında daha önceleri bir çok kez işlenmiş ve bir nevi klişe olan, kendi dışlarında gerçekleşen olaylar nedeni ile kavuşamayan iki aşık hikâyesinin kurgusuna Shakespeare’in sihirli değneğinin dokunmasıdır. Benzer bir hikâyeyi Shakespeare’in Bir Yaz Gecesi Rüyası oyunun içinde yer alan Yunan mitolojik hikâyesi Pyramus ve Thisbe’de görüyoruz. Bu hikâyede de ailelerin yüzünden kavuşamayan iki gencin yanlış anlamalar sonunda kendi canlarına kıymaları anlatılmıştır.

İki düşman aile olan Capuletler ve Montagueler, hizmetçilerin bile birbirine saldırdığı bir kin içindedir. Prens, bu kavganın tekrar etmesi durumunda ceza vereceğini açıklar. Montegue ailesinin oğlu Romeo, Rosaline’e âşıktır ve onu bir baloda görmeyi umar. Maskeli olarak katıldığı baloda Juliet’e aşık olur. Juliet de ona karşılık verir, ancak birbirlerinin düşman ailelerden olduğunu öğrenirler. Romeo, Juliet’in balkonuna gizlice gelir. Tam o anda Juliet de balkona çıkarak meşhur balkon sahnesindeki repliği söyler Romeo’ya; “Ah, Romeo, Romeo! Neden Romeo’sun sen? İnkâr et babanı, adını yadsı! Yapamazsan, yemin et sevdiğine. Vazgeçeyim Capulet olmaktan ben.” ve evlenmeye karar verirler.

Rahip Laurence onları gizlice evlendirir. Bir kavgada Romeo’nun arkadaşı Mercutio, Capulet Tybalt tarafından öldürülür, ardından Romeo, Tybalt’ı öldürür ve sürgün edilir. Ailesi Juliet’i Paris’le evlendirmek ister, fakat Juliet bunu reddeder. Rahip Laurence, Juliet’e bir iksir verir, böylece onu ölü sanacaklardır. Romeo, yanlış bir haberle Juliet’in öldüğünü öğrenir ve mezarına giderek zehir içer. Juliet uyandığında Romeo’nun öldüğünü görür ve kendini hançerle öldürür.

Oyunun son sahnesinde sadece Capulet ve Montegue‘lerin değil Prens’in de iki akrabasının canına mal olan düşmanlık sona erdirilir. Ancak bu barışın bedeli herkes için çok ağır olmuştur.

4. III. Richard

William Shakespeare’in III. Richard adlı eseri, yazarın tarihten esinlenerek yazdığı ve 1485’te sona eren Güller Savaşı‘nı ele aldığı ünlü trajedilerden biridir. Oyun, hırslı ve acımasız Richard‘ın İngiltere tahtına ulaşmak için yaptığı entrikaları ve zalimce eylemlerini konu alır. Richard, Gloucester Dükü olarak başladığı bu hikâyede, zayıf ve savunmasız olanları manipüle ederek krallık yolunda önündeki tüm engelleri ortadan kaldırmayı hedefler. Fiziksel kusurlarına ve çirkinliğine rağmen büyük bir zeka ve hırsla hareket eden Richard, önce kardeşi Clarence’ı öldürtür, ardından zayıf kral IV. Edward’ın ölümünü hızlandırır. Tahtı eline geçirdikten sonra, yeğenleri genç prens Edward ve York Dükü’nü Tower of London’da hapsedip öldürür, böylece tahta tamamen sahip olur.

Richard’ın bu acımasız yükselişi boyunca, annesi, eski düşmanları ve halk tarafından gittikçe artan bir nefretle karşılaşır. En büyük günahlarından biri ise, ölen Kral IV. Edward‘ın dul eşi Kraliçe Elizabeth‘in kızıyla evlenme planlarıdır, fakat bu planlar da başarısız olur. Richard’ın zalim yönetimi kısa sürede ülkeyi kaosa sürükler. Nihayetinde, Richmond Kontu Henry Tudor, isyan başlatarak Richard’a karşı çıkar. Oyun, Bosworth Savaşı ile doruğa ulaşır; Richard’ın ünlü “Bir at! Bir at! Krallığım bir ata!” repliğiyle umutsuzca savaştığı an, onun düşüşünü simgeler. Richmond, Richard’ı savaş alanında öldürür ve Tudor Hanedanı’nın kurucusu olarak VII. Henry adıyla tahta çıkar.

III. Richard, trajik bir güç arayışının ve ahlaki yozlaşmanın hikâyesidir. Shakespeare, Richard’ı hem tarihin zalim bir figürü olarak hem de insan doğasının karanlık yönlerini yansıtan bir karakter olarak ele alır. Richard’ın karizması ve zekası, onun hem korkulan hem de nefret edilen bir figür olmasına yol açar. Ancak aşırı hırsı ve merhametsizliği onu trajik bir sona sürükler.

5. Veronalı İki Centilmen

Shakespeare’in acemilik döneminin bir diğer öne çıkan eseri de Veronalı İki Centilmen‘dir. 1595 yılından önceki bir tarihte yazılmıştır. Oyun Veronalı iki arkadaş olan Valentine ve Proteus‘un hikâyesini anlatır. Valentine, Silvia ile Proteus da Julia ile aşk yaşamaktadır. Ancak Proteus arkadaşının aşkına göz koyarak onları ayırmak için birtakım oyunlar oynar. Sonunda Valentine, Milano Dükası olan Silvia‘nın babası tarafından Milano’dan sürülür. Bu olaylar olurken Proteus’un sevgilisi Julia erkek kılığına girerek sevgilisinin peşine düşer. Zor duruma düşen genç kadınların erkek kılığına girmesi birçok Shakespeare oyununda karşımıza çıkar. Oyunun oynandığı dönemde kadın oyuncu olmadığı için bu roller genç erkekler tarafından oynanırdı. Bu sayede bu kılık değişimleri, bu oyuncular için çok problem olmazdı. Erkek kılığına girerek Sebastian adını alarak sevgilisinin hizmetine giren Julia, onun Silvia’ya olan yakın ilgisini kendi gözleri ile görür. Hatta Proteus, Julia’ya verdiği yüzük ve mektubu Silvia’ya götürmesini ister. Normal şartlarda ortalığı birbirine katması gereken Julia, öyle yüce gönüllü ve aşıktır ki onun buyruklarını yerine getirdiği gibi Silvia’dan yüz bulamadığı için sevgilisine acır.

Oyun sonunda, Proteus’un sevgilisi Silvia’ya ilan-ı aşk ettiğine ve daha da ileri giderek saldırmaya yeltendiğine şahit olan Valentine’in ona gereken dersi vermesi beklenirken sadece azarlayıcı bir söylev verir. Bunun üzerine Proteus özür diler ve hemen affedilir. Valentine, arkadaşını bağışlamakla kalmayıp sevgilisi Silvia’yı ona vermeye kalkar. Bu davranış o dönemde iki erkek arasındaki arkadaşlık ilişkisini göstermesi açısından önemlidir. O dönemde erkekler neredeyse platonik aşk yaşayacak kadar birbirlerine bağlı idiler. Kadının aşağı bir varlık olarak görülmesinden ötürü, aşk gibi ulvi duygular ancak bir erkek için hissedilebilir, bir erkek bu duyguyu hak edebilirdi gibi bir anlayış hüküm sürmüştür. Burada bahsedilen aşk, bedeni arzulardan ziyade ruhsal olarak bir bağlılıktır. Burada ortaya çıkan diğer bir sonuç da kadının sadece bir alınıp verilebilen meta olarak resmedilmiş olmasıdır. Sevgilisi tarafından Proteus’a teklif edilen Silvia yerine erkek kılığındaki Julia’nın bayılması ile kimliği de ortaya çıkar. O anda Proteus, ona olan sevgisini hatırlar ve tek aşkının Julia olduğunu ilan eder. Böylece çifte düğün yaparak aynı evde yaşamaya başlarlar. Oyunun konusu gibi finali de zayıf olduğu için, iki yan karakter, Speed ve Launce isimli uşaklar ön plana çıkmaktadır. Shakespeare’in bir çok oyununda da uşaklar ya da şaklabanlar her zaman önemli yer tutmuştur.

6. Venedik Taciri

Shakespeare’in önemli komedyaları arasında sayılan Venedik Taciri‘nin 1596-1597 yılları arasında yazıldığı varsayılır. İki farklı İtalyan öyküsünü tek bir oyun içinde ustalıkla derlemiştir. Hikâyenin ilk bölümü Venedikli bir tacir olan Antonio‘nun yakın arkadaşı olan soylu ancak fakir Bossanio‘nun zengin bir tüccarın kızı olan Portia ile evlenmesi için Yahudi tefeci Shylock‘tan üç bin altın borç alması ile başlar. Aslında varlıklı olan Antonio, gemileri denizde olduğu için bu borcu Shylock’tan almak durumunda kalmış ve gemileri döndüğünde faizi ile ödemeyi taahhüt etmiştir. Kendisini devamlı aşağılayan ve hatta köpek olarak niteleyen, faizsiz borç para vererek tefecilik işini baltalayan Antonio‘ya borç para veren Yahudi tefeci, borcun zamanında ödenmemesi durumunda Antonio’nun vücudunun herhangi bir yerinde yarım kilo et kesilmesi şartını koyar anlaşmaya. Gemilerinin zamanında döneceğinden emin olan Antonio da bu şartı kabul eder. Burada yine iki erkek arasındaki arkadaşlıktan öte, neredeyse iki sevgilinin birbiri için yapacağına benzer bir fedakarlığı görüyoruz. Oyunun ikinci bölümünde Portia’nun talipleri için tasarlanan kutu seçme oyununu görüyoruz. Portia’nun çok zengin olan babası, kızı ile sadece parası için evlenmek isteyenleri elemek için talip olanlara altın, gümüş ve kurşundan yapılmış olan üç kutu verir ve bunlardan sadece birinin içinde Portia’nın resmi vardır. Bossanio kurşun olan kutuyu seçerek kendisine ilk görüşte aşık olan Portia ile evlenir. Bu olaylar sırasında Yahudi tefeci Shylock’un kızı Jessica babasının servetinin yarısını alarak Lorenzo adlı Hristiyan bir genç ile kaçar. Hem kızını hem de servetinin yarısını kaybettiği için büyük acı ve öfke içinde olan Shylock, gemilerinin battığı -ki bunun sonradan yanlış bir bilgi olduğu ortaya çıkacaktır- haberini aldığı Antonio’nun borcunu ödeyemeyeceği için anlaşmadaki ceza şartının uygulanması için mahkemeye başvurur.

Portia ile yaptığı evlilikten sonra varlıklı bir adam olan Bossanio, mahkemede arkadaşını kurtarmak için borcun iki hatta üç katını teklif etse de anlaşmadaki cezanın uygulanmasında ısrar eder. Tam ceza uygulanacağı sırada, eşinin dahi tanıyamayacağı şekilde erkek kılığına giren Portia, bir avukat olduğunu söyleyerek davaya müdahil olur. Becerisi ve aklı ile yasaları Antonio lehine karar çıkacak şekilde kullanan Portia, onu kurtarmakla kalmayıp açgözlü tefecinin servetinin yarısının devlete ve diğer yarısının da Antonio’ya verilmesini sağlar. Antonio, Hristiyan olması ve bütün malını mülkünü kızı ve damadına miras bırakması şartı ile servetinin yarısını almaktan vazgeçer. Böylece Shylock hem servetinin yarısını kaybeder hem de dinini değiştirmek zorunda kalır. Oyunun geneline baktığımızda en sıra dışı karakter Yahudi tefeci Shylock‘tur. Tefecilik yapacak kadar para düşkünü olmasına rağmen mahkemede alacağının üç katını almayı reddederek Antonio’nun vücudundan bir parça et kesmekte ısrar etmesi, Hristiyanlığa olan nefretinin ve Yahudi olarak devamlı ezilip, hakarete uğramasının intikamının alma isteğinin paraya olan düşkünlüğüne üstün geldiğini gösterir. Oyunun sonunda hem malını kaybedip hem de Hristiyan dinine geçmek zorunda bırakılması, bir ironi olduğu gibi biraz da Hristiyanlığın bazı anlayışlarına vurgu yapmaktadır.

7. Bir Yaz Gecesi Rüyası

Shakespeare’in çıraklık döneminin en güzel ürünlerinden olan eserin 1595 veya 1596 yılında yazıldığı tahmin edilmektedir. Chauser‘ın The Knight’s Tale‘inden Ovidius‘un The Metamorphoses‘ına kadar çeşitli kaynaklardan yararlanan Shakespeare, Antik Yunan ve Orta Çağ masalları ile doğaüstü hikâyelerini o kadar ustalıkla birleştirmiştir ki, Yunan mitoloji kahramanı Theseus, Orta Çağ İngiliz dokuma ustası ve arkadaşları ile ormanda yaşayan periler aynı oyun içinde yer alabilmiştir. Bu birbirinden farklı üç grubu oyuna dahil ederken bunlar sayesinde hem şiiri hem komediyi aynı oyunda kullanmıştır.

Oyun, Atina Dükası Theseus ile Amazonların kraliçesi Hipolyta‘nın evlilik hazırlıklarını konuştuğu sırada yanlarına gelen Egeus’un kızının evlilik kararı ile ilgili şikayeti ile başlar. Egeus, kızı Hermia‘nın Demetrius ile evlenmesini istemektedir, Hermia ise Lysander‘i sevmektedir. Hermia’nın yakın arkadaşı Helena ise Demetrius’a aşıktır. Yani yine bir sevdiğim başka, sevenim başka durumu var. Hermia, babasının evlenmesine izin vermediği Lysander ile şehrin yakınındaki ormana kaçmaya karar verirler. Bu haberi Demetrius’a söyleyen Helena da, onunla beraber peşlerinden ormana gider. Bottom ve arkadaşları da Theseus‘un evlilik töreni için sahneleyecekleri Pyramus ve Thisbe oyunu için rahat prova yapabilmek adına Peri Kralı Oberon ve Peri Kraliçesi Titania‘nın diyarı olan bu ormana gelirler. Böylece bu üç grup aynı yerde buluşmuş olur. Oyunda en öne çıkan karakterler de Bottom ve arkadaşlarıdır. Özellikle prova ve oyun sırasındaki aksilikler ve Bottom‘un kelimeleri yanlış telaffuzu gibi ögeler oyunun komedi unsurlarını oluşturur. Bence oyunun baş karakteri de her rolü oynamayı isteyecek kadar hırslı ama bir o kadar da yetersiz olan Bottom‘dur.

Oberon arasının iyi olmadığı kraliçe Titania‘ya bir oyun oynamak ister ve sevimli peri Puck‘ı sihirli bir çiçek özünü bulması için gönderir. Bu çiçek özü, göz kapaklarına sürülen kişiyi ilk gördüğüne aşık etmektedir. Bu şekilde Titania‘yı bir yaratığa veya hayvana aşık ederek bir nevi intikam alacaktır. Bu arada Oberon, ormanda tartışan Helena ve Demetrius‘u görerek onların arasını düzeltmek için de bu özü kullanmaya karar verir. Ancak işler karışır ve hem Demetrius hem Lysander, Helena’ya aşık olur bu çiçek özünden dolayı. Kraliçe Titania da, Puck tarafından kafası bir eşek kafasına döndürülen Bottom’u görüp aşık olmuştur. Diğer arkadaşları Bottom’un bu halini görüp ormandan kaçarken, ona çok mantıklı gelmese de, Titania’nın aşkının tadını çıkarır. Sonunda Oberon, Titania’ya acıyarak büyüyü bozar ve Bottom’u eski haline getirir. Aynı zamanda aşıkların arasındaki aşk açmazını da düzeltir. Ormana genç aşıkları aramaya gelen Theseus, Lysander ve Hermia’nın evlenmesini onaylar. Demetrius da Helena ile evlenmeyi kabul eder. Hep birlikte ormandan çıkarak Atina’ya dönerler.

Oyunun sonunda Theseus‘un ve genç aşıkların düğün töreninde Bottom ve arkadaşlarının Pyramus ve Thisbe oyununu sahnelemesini görüyoruz. Bu oyunun konusu Shakespeare’in Romeo ve Juliet oyunu ile çok benzerdir. Yine bir yanlış anlaşılma sonucu canına kıyan aşıkların hikâyesi olan bir trajedidir. Ancak bunu sahneye koyan Bottom ve diğerleri yaptıkları ile trajediyi bir komediye çevirirler. Ve oyun herkesin sevdiğine kavuştuğu mutlu bir son ile biter.

8. On İkinci Gece

Shakespeare’in en güzel romantik komedilerinden biri olan On İkinci Gece, 1599-1600 yıllarında yazıldığı tahmin edilmektedir. Oyunun ismi 26 Aralık’ta başlayıp 6 Ocak’ta biten Noel şenliklerinin on ikinci ve son gecesinden almaktadır. Oyunun kaynağı yine bir İtalyan oyun olan Apolinius and Silvia‘dır. Shakespeare her zaman olduğu gibi kullandığı kaynağı kendi dehasını ortaya koyacak şekilde değiştirmiş ve eklemeler yapmıştır. Oyunda, diğer birçok oyunda olduğu gibi gemi kazası, bu kaza sonucu ayrı düşen ikizler, zor durumda kalan kadının erkek kılığına girmesi, kimlik yanılsamaları, komik ama çok akıllı soytarı gibi klişeler kullanılmıştır.

Komedi unsurları ise Olivia’nın evinde yaşayan karakterlerle eklenmiştir: Sir Toby, Sir Andrew, hizmetçi Maria, soytarı Feste ve Malvalio. Malvalio, Olivia’nın ona aşık olduğunu düşündüren bir mektubu ciddiye alarak komik duruma düşer. Onun bu durumu akıl hastası gibi görünmesine sebep olur ve karanlık bir odaya kapatılır. Feste, Malvalio’yla dalga geçer. Sonunda, Olivia Cesario sandığı Sebastian ile evlenir. Viola, kardeşi Sebastian ile yeniden kavuşur ve kimliğini açıklar. Orsino, Viola’yı sevdiğini fark eder ve ona evlenme teklifi eder. Oyun, Antonio’nun affedilmesiyle mutlu sona ulaşır.

9. Othello

1604 yılında yazıldığı düşünülen ve Hamlet, Machbet ve Kral Lear ile en önemli dört trajediden biri olan Othello, Giraldi Cinthio’nun İtalya’da yayımlanan Hecatommithi adlı derlemesinden esinlenmiştir. Shakespeare dehası ile başarısız bir İtalyan öyküsünü bir başyapıta çevirmiştir.

Eserin trajik kahramanı her ne kadar siyahi Othello olsa da, Iago saf kötülüğü, intikam için kullandığı zekice yöntemler, sabrı ve karşısındakinden gerçek hislerini saklamadaki ikiyüzlülük başarısı ile çok yönlü ve daha renkli bir karakterdir. Tam bir provokasyon ve manipülasyon ustasıdır. Oyun, Iago’nun Othello’dan öç alması üzerine kurulmuş olsa da aynı anda kendi hakkı olan makama gelen Cassio‘dan ve yine kendi hakkı olarak gördüğü ama Othello’yu tercih eden Desdemona‘dan da intikamını almaktadır. Bunları yaparken de kendisi ile Kıbrıs’a gelen Roderigo‘yu da Desdemona ile arkadaşlıklarının başlamasına yardımcı olacağı yalanı ile bir güzel soyup, sonra öldürmesi için Cassio’nun üzerine salmış ve başarısız olunca da susturmak için öldürmüştür. Iago’nun intikam isteği sadece bir kıskançlıkla açıklanamayacak kadar grift bir yapıdadır ve aslında belli bir sebebe dayanmamaktadır. III. Richard‘ın kötü olmasının sebebi, fiziki yapısındaki bozukluk iken Iago için bu şekilde belirli bir neden yoktur. O tamamen saf bir kötülük ile planlarını uygulamaya koymaktadır. Bunu yaparken de hiçbir zaman, hiç kimseye gerçek yüzünü göstermez. Kötülüğü herkese eşit mesafededir, herkesi eşit olarak sevmez hatta eşini bile. Yaptığı planlarda, karşısındaki insanların zayıf yönlerini belirleyip onun üzerinde ilmek ilmek çalışarak sonuca ulaşır. Bu nedenlerden dolayı Iago‘nun Shakespeare’in en başarılı kötü karakteri olduğunu söylemek hata olmaz.

Esere ismini veren baş kahraman Othello ise aslında kendi yurdunda bir kralın oğlu iken bir şekilde Venedik’te başarılı bir komutan olmuş bir siyahidir. Her ne kadar makamı ve başarıları gereği Venedikli asiller tarafından kabul edilip saygı duyulsa da derisinin rengi maalesef her zaman bir sorundur. Oyun boyunca Othello’nun bu niteliğini belirtmek için kalın dudaklı, kara koç gibi birçok tanım kullanılmıştır. Hatta Iago, Desdemona’nın Othello ile evlenme sebebinin siyahi olmasını kastederek, bu evliliği bir tür cinsel sapkınlığa benzetir. Çok farklı bir kültür ve anlayış içinde var olmaya çalışan Othello, bu farkı hitabeti ile kapatmaya çalışır. Oyunun ilk başlarında şiirsel şekilde konuşan Othello, sonlarda kontrolünü kaybettikçe daha kaba, daha anlamsız konuşmaya başlar. O her zaman beyaz Hristiyan bir erkekten aşağıda görülecektir. El üstünde tutulması sadece ona ihtiyaçları olmasındandır. Desdemona’nın babası da kızı ile evlenip gitmesine, Kıbrıs adasına önemli bir görev için gönderilmesinden dolayı izin verecektir. Othello hep hisleri ile hareket eder ve aklı ile hareket eden strateji uzmanı Iago karşısında yenilgiye uğraması kaçınılmazdır. İçinde hep var olan aşağılık ve güvensizlik duygusu, Desdemona’nın başka bir beyaz erkekle beraber olduğu fikrini hemen kabul etmesine ve onu çok sevdiği eşinin canına kıyacak kadar kötü olmasına sebep olacaktır. Othello; Macbeth ve Hamlet gibi kendi içindeki eksikliklerin kurbanı olan bir trajik kahramandır. Shakespeare’in bu üç kahramanının ortak özelliği kişisel yetersizlikleridir.

Oyun, Desdemona’nın Othello’ya kaçarak evlenmesiyle başlar. Iago, Desdemona’nın babası Brabantio’yu kışkırtarak evliliği bozmaya çalışır. Ancak Osmanlı donanmasının Kıbrıs’a ilerlediği haberiyle Othello, adayı savunmak için görevlendirilir ve evlilik kabul edilir. Brabantio, Othello’ya Desdemona’nın sadakatini sorgulatır. Othello, Kıbrıs’a giderken Cassio’yu yaveri olarak seçer, ancak Iago bu kararı beğenmez. Kıbrıs’a vardıklarında Osmanlı donanmasının yok olduğu öğrenilir

Iago, Cassio’yu sarhoş ederek kavgaya sokar ve görevden aldırır. Desdemona’nın arabuluculuğunu Othello’ya, Cassio’yla ilişkisi varmış gibi gösterir. Iago, Othello’yu kıskançlıkla doldurur, Desdemona‘nın kayıp mendilini de Cassio’ya ait bir kanıt gibi sunar. Othello, Desdemona’nın sadakatsiz olduğuna inanarak onu boğar. Gerçekler ortaya çıktığında Iago, Emilia’yı öldürür ve Othello da intihar eder. Iago yakalanır ama suçlarını kabul etmez.

10. Kral Lear

William Shakespeare’in en büyük trajedilerinden biri olan Kral Lear, yaşlı ve gücünden vazgeçmek üzere olan bir kralın, çocuklarının ihaneti ve kendi yanlış kararları sonucu deliliğe sürüklenişini konu alır. Kral Lear, sahip olduğu krallığı üç kızı arasında paylaştırmaya karar verir. Bu paylaştırmayı yaparken kızlarının kendisine olan sevgilerini göstermelerini ister. Büyük kızları Goneril ve Regan, babalarını etkileyebilmek için büyük övgüler yağdırır ve sahte sevgi gösterilerinde bulunurlar. Ancak küçük kızı Cordelia, içten ve dürüst bir sevgi ifade etmeyi seçer. Bu dürüstlük, Lear tarafından yanlış anlaşılır ve Cordelia mirastan mahrum edilir. Lear, krallığını iki büyük kızı arasında paylaştırır. Ancak zamanla Goneril ve Regan, Lear’a karşı saygısızlık etmeye başlar. Yaşlı Kral, gücünü ve itibarını kaybettikçe çaresiz bir duruma düşer ve kızlarının gerçek yüzlerini görmeye başlar. Kızlarının ihaneti, Lear’ın akıl sağlığını kaybetmesine neden olur. Bu süreçte, Cordelia’nın babasına olan sadakati ve sevgisi daha da belirginleşir. Ne yazık ki, trajedi dolu olaylar zinciri Cordelia’nın ölümüne yol açar. Sonunda Lear, hem kızını kaybetmenin acısıyla hem de kendi hatalarının ağırlığıyla hayatını kaybeder.

Eserde bir diğer önemli yan öykü Gloucester Dükü ve oğulları Edgar ve Edmund arasındaki çekişmedir. Edmund, gayrimeşru bir evlattır ve Edgar’ı yerinden edip babasını aldatmayı başarır. Ancak bu da trajik sonuçlarla neticelenir ve eserin ana temalarından biri olan sadakat ve ihanet, Gloucester ailesi üzerinden de işlenir. Lear’ın kişisel yolculuğu, insanın kendi gücünden feragat ettikten sonra toplumdaki yerini ve anlamını kaybetme korkusunu temsil eder. Özellikle yaşlılık, çocuklara güvenme ve kişisel hatalar gibi evrensel temalar işlenmiştir. Eser boyunca, Shakespeare’in insana dair derin gözlemleri, insanın kibri ve kusurları üzerinden trajik bir biçimde ortaya konur. Lear’ın kızlarına güvenip onları sevgi gösterileriyle yargılaması, aslında insanın yüzeysel davranışlar üzerinden karar verme eğilimine de bir eleştiri niteliğindedir. Bu noktada, Cordelia‘nın sadakati ve dürüstlüğü, Shakespeare’in değer verdiği ahlaki bir duruşu temsil eder.

Eserde, Lear’ın kızlarının ona yaptığı ihanet ile Gloucester’in oğulları arasında yaşanan ihanet birbirine paralel olarak gelişir. Bu paralel yapılar, Shakespeare’in karakterlerin yaşadığı trajedilerin bireysel değil, toplumsal ve evrensel olduğunu vurgular. Kral Lear’daki çatışmalar, sadece bir aile dramı değil, bir toplumun yozlaşması ve insan doğasının zayıflıkları üzerine derin bir sorgulamadır. Shakespeare’in eserlerinde sıkça gördüğümüz doğa motifleri, Lear’ın trajedisinde de önemli bir yer tutar. Fırtına sahnesi, Lear’ın içsel karmaşası ve deliliğe giden yolculuğunun simgesi haline gelir. Doğanın güçleri, insanın acizliği ve kontrol edemediği duygularıyla benzerlik taşır. Kral Lear’in ana temaları olan sadakat, ihanet, adalet ve delilik eserde vurucu bir şekilde yer alır. Lear’ın trajik düşüşü, insanın kendi hataları ve başkalarının ihanetleri sonucu nasıl bir yok oluşa sürüklenebileceğinin çarpıcı bir örneğidir. Sonuç olarak Kral Lear, sadece bireysel bir trajedinin değil, toplumsal ve insani bir dramın Shakespeare’in ustalığıyla işlendiği bir başyapıttır.

11. Fırtına

1611 yılında sarayda oynanan oyun, Shakespeare’in son oyunudur ve romance türünün tüm özelliklerini taşır. Hemen hemen bütün oyunlarının kaynağı bilinirken Fırtına, kaynağı bilinmeyen birkaç oyunundan biridir. Oyun, bir ıssız adada geçer ve ismini ilk sahnedeki fırtınadan alır. Shakespeare’in bu oyunu ilk kez Aristo‘nun Poetica‘sında tiyatro oyununun kurallarından olan yer, zaman ve konu birliğini uyguladığı oyundur. Yani bütün olaylar aynı yerde, bir gün içinde ve tek bir konu etrafında şekillenir. Bundan dolayı oyunun süresi diğer oyunlarına göre kısadır. Aslında oyun metninin şiirselliği o kadar ağır basar ki sahnelenmekten çok okunması için yazılmış gibidir.

Oyun, Napoli Kralı Alonso, oğlu Ferdinand, kardeşi Sebastian ve Milano Dükası Antonio‘nun çıkan bir fırtına sonrası bir adaya düşmesi ile başlar. Ada ıssız görünse de Prospena ve kızı o adada yaşar. Prospena aslında Milano Dükası olması gerekiyorken ezoterik bilgilere olan ilgisi nedeniyle kendini kitap okumaya verir ve yerine Antonio Düka olur. Daha sonra Napoli Kralı ile anlaşarak Prospena ve üç yaşındaki kızını bir sandala koyarak denize bırakır. Gonzalo‘nun yardımı ile sağ salim adaya çıkan Prospena, sahip olduğu doğaüstü gücü kullanarak çıkardığı fırtına ile düşmanlarını aynı adaya getirir. Amacı intikam almak değil barışmaktır. Prospera’nın en büyük yardımcısı adada bir çam ağacı kavuğuna bir cadı tarafından hapisken Prospena tarafından kurtarılan Ariel adında doğaüstü bir yaratıktır. Ariel, efendisi dışında kimse tarafından görülemez. Adada bir de odun kesmek, su taşımak gibi ağır işleri yapan insan hayvan karışımı Caliban adında bir kişi daha vardır. Caliban, Ariel’in tersine çirkin, efendisine düşman olacak kadar güvenilmez bir yaratıktır.

Düşmanlarını bağışlamak isteyen Prospena, gerçekten yaptıklarından pişman olan Kral Alonso ile barışı perçinlemek adına kızı Miranda ile Ferdinand’ı evlendirmeyi düşünür. Ferdinand‘ın sevgisini sınamak isteyen Prospena ona çok sert davranır, Caliban’ın yapması gereken ağır işleri ona yaptırır. Daha sonrasında iki gencin evlenmesine izin verir.

Oyunun sonunda bütün düşmanlarını affedip sihirli kitabı ve sihirli değneğini bırakıp hakkı olan Dükalığı almak için tekrar gerçek dünyaya dönmeye karar verir. Tabii Ariel ve Caliban‘ı da azat eder. Bazı eleştirmenler Prospena’nın sihirden vazgeçme kararını Shakespeare’in tiyatrodan ayrılacağı kararına bağlamışlardır. Aslına bakılırsa oyunun tamamında Prospena‘nın yarattığı sihirli dünya, Shakespeare’in tiyatroda yarattığı etki olarak da görülebilir.

12. Hamlet

Shakespeare başyapıtı olarak kabul edilen Hamlet tahminen 1601-1602 yıllarında yazılmıştır. 1604 yılında yayımlanan quarto’daki metin o kadar uzundur ki oynanması altı saat sürer. Bu yüzden genel olarak Hamlet oyunu kesilerek oynanır. Oyun İngiliz dilinde ilk kez kullanılan altı yüzden fazla sözcük ile dilsel açıdan da şaşırtıcıdır. Oyun kaynağı olarak çeşitli görüşler var. Bir tarafta 1564 yılında yazılan Danimarka’nın efsane kahramanı Amleth‘in öyküsü varken diğer tarafta François de Belleforest’ın 1570 yılında Fransızca olarak yayınlanan Histoires Tragiques vardır, ki bu metinde annenin evlilik dışı ilişkisi vardır ama kadın, sonunda Hamlet‘in davasına inanıp onunla birlikte hareket eder. Bir diğer olası kaynak da Thomas Kyd’in Spanish Tragedy‘sidir. Shakespeare belki de bu kaynakların hepsinden yararlanarak her zaman yaptığı gibi müthiş bir kurgu ile bir başyapıt ortaya çıkarmıştır. Hamlet, sadece edebiyatçıların veya tarihçilerin değil eleştirmenlerden psikologlara ve yönetmenlere kadar her kesim tarafından incelenmiştir. Freudcu, Jungcu, Lacancı yaklaşımlarla Hamlet’in Oedipal dönemine ait derinlemesine analizler yapılmıştır.

Oyun her ne kadar ana karakter olan Hamlet ve öldürülen babasının intikamının hikâyesi olsa da ölmüş olan Norveç Kralının oğlu Fortinbras ve Hamlet‘in amcası Kral Cladius‘un danışmanı Polonius‘un oğlunun Laertes‘in de intikam hikâyesidir aslında.

Bu esnada Norveç Prensi Fortinbras, babasının Danimarka’ya kaptırdığı toprakları geri almak için hazırlık yapmaktadır. Claudius, Fortinbras’ın işgal planını engellemek için Norveç Kralı ile anlaşır. Danışman Polonius’un kızı Ophelia, Hamlet’in dikkatini çeker, ancak Polonius’un ölümüne sebep olan Hamlet, İngiltere’ye sürgün edilir. Hamlet sürgünden kaçıp döndüğünde, Ophelia’nın ölüm haberini alır ve onun mezarında Laertes ile tartışır. Claudius, Laertes ile Hamlet arasında bir düello düzenler ve zehirli bir kılıç kullanarak Hamlet’i öldürmeyi planlar. Ancak düello sırasında hem Hamlet hem de Laertes zehirlenir. Hamlet son anda Claudius’u öldürür, annesi Gertrude ise kazara zehirli şarap içer ve ölür. Oyun, Norveç Prensi Fortinbras’ın Danimarka tahtını ele geçirmesiyle sona erer.

13. Macbeth

Shakespeare’in 1605-1606 yıllarında yazdığı bu oyun İskoçya Kralı IV. James’in I. James olarak İngiltere Kralı olduğu döneme denke gelir. İskoç bir Krala oynanacak oyunun İskoç söylencelerinden esinlenmesinden daha doğal bir şey de olamazdı. Ayrıca oyundaki doğaüstü ögeler bu konuya özel merakı olan ve hatta Demonology adında bir kitap yazan I. James’in ilgisini çekeceği besbelliydi. Macbeth‘in asıl kaynağı Raphael Holinshed’in İngiliz tarihi kronolojisidir. Her zaman olduğu gibi Shakespeare, birçok yerde değişiklik yaparak kendi kurgusunu uygulamıştır. Aslında Macbeth’in suç ortağı olan Banquo, İskoç asıllı I. James‘in atası sayılan biri olduğu için oyunda tamamen farklı bir şekilde yer almıştır.

Macbeth, tahta çıkma arzularının ele alındığı bir konuyu anlatır. Başkahramanımız Macbeth katıldığı savaştan zaferle dönerken, üç cadı ile karşılaşır ve kendisine gelecekte kral olacağı kehanetinde bulunurlar. Bu kehanet, Macbeth’in içinde tahta çıkma arzusu uyandırır. Kral Duncan’ın ardından üçüncü sırada olmasına rağmen, Macbeth kral olma isteğini bastıramaz ve bu düşünce onu karanlık bir yola sürükler. Eşi Lady Macbeth, kocasından daha hırslıdır ve Kral Duncan’ı öldürme planını yapar. Macbeth, bu planı uygular ve kralı öldürür. Suçu sarhoş muhafızlara yıkıp masum rolü oynarlar. Ancak bu cinayet, Macbeth için büyük bir vicdan azabına ve paranoyaya yol açar. Banquo’nun kehanetlerde kral soyunu taşıyacak biri olduğunu öğrenen Macbeth, onu da öldürtmeye çalışır ama Banquo’nun oğlu kaçar.

Banquo’nun hayaleti, Macbeth’in akıl sağlığını iyice bozar. Cadılara danışmaya giden Macbeth, kendisine hiçbir insan tarafından öldürülemeyeceğini ve Birnam ormanı Dunsinane tepesine ilerlemedikçe güvende olduğunu öğrenir. Ancak sonrasında Macduff’ın doğal bir doğumla dünyaya gelmediğini ve Malcolm’un ordusunun Birnam ormanını kamuflaj olarak kullanarak ilerlediğini öğrenir. Macduff ile dövüşen Macbeth, cesurca ölür. En sonunda Macduff, Macbeth’in başını keser ve Malcolm’u kral ilan eder. Cadıların tüm kehanetleri gerçekleşse de, bu durum Macbeth’i ölümden kurtaramaz.

---

Kaynakça

• Phillips, Graham ve Keatman Martin. Shakespeare Conspiracy. London : Random House UK Ltd, 1994.
• Shakespeare, William. Othello. Çev. Özdemir Nutku. İstanbul : Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2019.
• Shakespeare, William. Bir Yaz Gecesi Riyası. Çev. Fatma Çolak. İstanbul : Lacivert Yayıncılık, 2010.
• Shakespeare, William. Romeo ve Juliet. Çev. Özdemir Nutku. İstanbul : Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2019.
• Shakespeare, William. Kral Lear. Çev. Emine Ayhan. İstanbul : Alfa Basım Yayın, 2019.
• Shakespeare, William. III. Richard. Çev. Özdemir Nutku. İstanbul : Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2017.
• Shakespeare, William. Onikinci Gece. Çev. Özdemir Nutku. İstanbul : Remzi Kitapevi, 1998.
• Shakespeare, William. Venedik Taciri. Çev. Zeynep Avcı. İstanbul : Can Yayınları, 2022.
• Shakespeare, William. Hırçın Kız. Çev. Zeynep Avcı. İstanbul : Can Yayınları, 2022.
• Shakespeare, William. Macbeth. Çev. Sabahattin Eyüboğlu. İstanbul : Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2023.
• Urgan, Mina. Shakespeare ve Hamlet. İstanbul : Yapı Kredi Kültür Sanat Yayıncılık, 2014.
• Yüksel, Ayşegül. William Shakespeare Yüzyılların Sahne Büyücüsü. İstanbul : Habitus Yayıncılık, 2017.
• Öne Çıkan Görsel Linki