Arabesk müzik temelinde güçsüzlük ile gücün kötülüğü üzerine yapılan yorumu bulunduran, Türk ruhunun özündeki ‘doğulu’ tarafın ortaya çıkış biçimidir. Sanılanın aksine Arabesk müzik, bir Arap müzik türü değildir. Arap ezgileri ve ritimlerini barındıran bir Türk müziğidir. İsmini ise Farsça ‘Arap etkinliği’ ya da ‘Arap tarzında yapılmış’ olan Arabesk kelimesinden alır. Yalnızlık, acı çekme, sevgiliye hasret ve yakarış; Arabesk müziğin ana unsurlarıdır. Milyonları etkileyen bu müzik türü kimilerince çok sevilmiş, kimilerindense sert eleştiriler almıştır. Çoğu eleştirmene göre yaşanan acıları kadere atfederek politik bilinci ve sorumluluğu köreltmekle suçlanmış, aynı zamanda da Türk halk ve sanat müziği kültürünü bozduğu iddia edilmiştir.
Kadere, yaşattıklarına ve dünyaya haykırışlarda bulunmaya yönelten Arabesk müziğin yarısından fazlası Müslüman olan bir toplumda nasıl bu kadar yankı uyandırdığına yakından bakalım.
Batılılaşmaya çalışan Türkiye’de, 1930’lu yıllarda Haydar Tatlıyay ile gelen ilk Arabesk dalgası başarılı olmamıştı. 1926 yılında önce Klasik Türk müziği eğitim müfredatından çıkarılmış, 1934’te ise radyoda çalınması yasaklanmıştı. Aynı şekilde Arapça şarkıların da radyolarda çalınmasına izin verilmiyordu. Bu dönemde 1927’de faaliyete geçen Mısır film endüstrisi 1933 yılında zirveyi gördü. Mısır filmleri ve Mısır radyosunun etkilerinin Türkiye’de hissedilmesi ise gecikmedi. Radyolarda yasaklanan müziklerin yerini Mısır müziği almıştı. Bu dönem içerisinde Mısır filmlerinin müziklerini düzenleyip üstüne Türkçe söz yazan Sadettin Kaynak, Türkiye’deki Arabesk müziğin kapılarını açan kişi oldu.
1950’li yıllarda değişen Türkiye’nin siyasal ikliminde Menderes hükümetinin politikaları ve geniş bir dış borç programının uygulanması, kentsel ve kırsal ekonomiye bir vurgun yaşattı. Özellikle Güneydoğu Anadolu bölgesinden Batı illere yerleşen göçmen kitlesi ve oluşturdukları gecekondu bölgeleri hızla artmaya başlamıştı. Yaşadıkları ekonomik sıkıntıların yanında kentteki zorluklarla karşılaşan göçmen kitlesi kendini en iyi Arabesk müzikle ifade etme imkanı bulmuştu. Herhangi bir taşıt alacak maddi imkânı olmayan göçmenlerin bu dönemde en çok yöneldiği meslek ise dolmuş şoförlüğüydü. Dolmuşların içindeki Arabesk müziğe ait dekorlar ve göçmen şoförlerin eşlikleriyle Arabesk müzik bünyesine yeni terimler eklenmişti: Gecekondu müziği ve Dolmuş müziği.
1964 yılında bestekar Suat Sayın‘ın bestelediği, icrasını Ahmet Sezgin‘in yaptığı çok sevilen eser “Sevmek Günah mı” Türkiye’de bestelenen ilk Arabesk şarkı olmuştur. Fakat Arap ezgilerini barındırdığı için TRT ve radyoda çalınması yasaklanmıştır. 1966 yılında ise oldukça sağlam bir müzik altyapısına sahip olan Orhan Gencebay, Ahmet Sezgin için ‘Deryada Bir Salım Yok‘ adlı parçayı yazmış ve bu parçaya 23 kişilik bir orkestra ile Türk müziği aletlerinin yanı sıra Batı enstrümanları da eşlik etmiştir. Gencebay, parçasında Arap ezgi ve usullerini barındırmamasına rağmen orkestrasyon özelliklerinin Suat Sayın‘a benzerliğinden ötürü Arap müziği yaptığına yönelik eleştirilere maruz kalmıştır. 1967’de Yılmaz Güney’in rol aldığı “Kızılırmak Karakoyun” filminde bağlaması ile türkü seslendiren Gencebay, 1968’de içinde türkülerin yer aldığı bir derleme albüm çıkarır ve Arabesk müziğin popüler ismi haline gelir.
1970’li yıllarda artık büyük bir kitleye hitap eden Arabesk müzik, Lütfi Ömer Akad‘ın 1971’de çektiği ve başrollerinde Orhan Gencebay ve Tülin Örsek‘in bulunduğu “Bir Teselli Ver” filmiyle ilk kez sinemada yer almıştır. Yetmişli yıllarda filmler birbirini izlemiş, Ferdi Tayfur, İbrahim Tatlıses ve Müslüm Gürses‘in de eklenmesiyle Arabesk müziğin dört babası tamamlanmıştır. 1976’da Ferdi Tayfur, 1978’de İbrahim Tatlıses, 1979’da Müslüm Gürses ilk defa beyaz perdeye adımını atmıştır.
1970’lerin sonlarında İstanbul sokaklarında dolaşan çetelerin aralarındaki tartışmanın kaynağı artık siyasi değil ‘Ferdici’ veya ‘Orhancı’ olmak idi. Arabesk müzik ne kadar sansüre uğramış olsa da ülkenin dört bir yanında büyük bir dinleyici kitlesine ulaşmayı başarmıştı. TRT’nin 1970-80 arasındaki sert tutumu ise 1979-80 yılının yılbaşı programında ‘Yarabbim‘ şarkısıyla ekranlara çıkan Orhan Gencebay ile kırılmıştı. Bu yılbaşı TRT için yeni bir dönemin kapılarını açmaktaydı. Artık yılbaşı ve bayram programlarında arabesk müziğin yıldızları sahnedeydi. Sadece arabesk müzik değil, aynı zamanda Türk halk ve sanat müziği parçaları da çalınıyordu. Türk sanat müziğinin ‘Sanat Güneşi‘ olarak bilinen Zeki Müren de 1987’de ‘Helal Olsun‘ adlı kasetiyle arabesk müziğe dahil olmuş ve yılbaşı programlarının sık görünen sanatçılarından biri olmuştu. 1990 yılının Kurban Bayramı gecesinde ise en ünlü arabesk yıldızlarından biri olan İbrahim Tatlıses sahnedeydi.
Zeki Müren, 1984 yılı TRT yılbaşı programı:
12 Eylül 1980 darbesi ve sonrasında ağır yasak ve kontroller getirilmiş, fikirde korkunun bulunduğu karanlık bir döneme girilmişti. Dönemin tek kanalı olan TRT’de birçok sanatçıya sahne yasağı getirilmişti ve Türkiye için müzik geri plana itilmişti. O zamanın Türkiyesi’nde bir başka popüler müzik türü olan Anadolu Rock, sol görüşe sahip sanatçıları ve evlerinde bu sanatçıların plaklarını bulundurmanın korkusunu yaşayan halkın bu müzik türünden uzaklaşmasıyla popülerliğini yavaş yavaş kaybediyordu. Sobalarda yakılan veya çöpe atılan plakların yanında bu dönemin melankolik halinin en iyi ifade edecek olan arabesk müzik ise bir o hızlı şekilde yükselmişti. Küçük Emrah ve Küçük Ceylan gibi yaşça bir hayli küçük sanatçılar da arabesk akımına dahil olmuştu.
1980 ve sonrası devletin arabesk müziğe olan tavrının en belirgin olduğu dönem idi. 1983 yılında başa gelen Turgut Özal hükümetinin arabesk müziğe olan ilgisi, popülerliğinin daha da artmasına sebep olmuştu. Özal ailesinin birkaç arabesk sanatçıyla olan samimi ilişkileri manşetlerde yer almıştı. 1987-88’in en popüler arabesk şarkısı ‘Seni Sevmeyen Ölsün‘, 1988 seçimlerinde Özal’ın Anavatan partisinin (ANAP) kampanya müziği olarak kullanılmıştı. Arabesk müziğin mayası olan gecekondu mahallelerinden de oy almak isteyen ANAP, böylece arabesk müziğin yükselişine hız katmıştı.
1989 Şubat ayının İstanbul’unda o zamanın Kültür ve Turizm Bakanı Tınaz Titiz’in başkanlığında bulunduğu Birinci Müzik Kongresi, hükümet ve TRT’nin arabesk müzikle olan ilişkisinin düzenlenmesine sebep olmuştu. Kongrede alınan kararlar Acısız Arabesk‘in desteklenmesini belirtiyordu. Bu yeni tip arabeskin ilk temsili Batı tarzı hafif müzik bestecisi Esin Engin‘in bestelediği ve Hakkı Bulut’un söylediği ‘Seven Kıskanır‘ parçası oldu. Fakat parça beklediği ilgiyi göremedi ve hükümetin kontrol ve yönlendirmeleriyle arabesk müzik keskin sınırlar içerisinde kaldı.
1990’lara gelindiğinde ise arabesk, Türk müzik kültüründeki merkezini sağlamlaştırmış fakat birçok farklı müzik türüyle etkileşime kendini açmıştır. Batı’nın popüler türleri caz ve rock müzikten etkilenmiş, zirvesini o dönemde yaşamakta olan Türk pop müziğine yakınlaşmıştı. Arabesk müzik ve pop müziğin yolları bu dönemde kesişmiştir. Pop şarkıcıları albümlerine arabesk şarkılar eklemiş, Işın Karaca ‘Arabesque 2010‘ ve Şevval Sam da ‘Has Arabesk‘ adlı albümlerini piyasaya sürmüştür. 2000’li yıllarda sıklaşan arabesk müzik sanatçıları ve diğer farklı müzik türlerinin sanatçılarının birlikte yaptığı düetler, arabesk müziğe olan olumsuz tepkilerin azalmasını sağlamış ve böylece arabesk müzik, günümüzdeki halini almaya başlamıştır.
Mustafa Keser, Bülent Ersoy, Bergen, Coşkun Sabah, Tüdanya, Gökhan Güney, Gülden Karaböcek gibi daha birçok değerli sanatçıyla bizi tanıştıran, acılarımızla bize kadeh tokuşturan arabesk müzik, günümüz Türkiye’sinde hala popüler bir şekilde dinlenilmeye devam etmektedir.
Türkiye’nin Arabesk müziğine yaptığımız yolculuk sona erdi fakat isterseniz şarkılarla kaldığımız yerden devam edebilirsiniz!
Yazımızla ilgili diğer yazılarımıza da göz atmayı unutmayın!
Arabesk Müziğin Kraliçesi: Bergen
Türk Arabesk Şarkıcıların Hayatı
Popüler Kültür ve Arabesk İlişkisi Nedir?
Kaynakça
- Martin Stokes, Türkiye’de Arabesk Olayı, İletişim Yayınları, 2012, İstanbul
- Tekelioğlu, Orhan (2006). Pop Yazılar: Varoştan Merkeze Yürüyen “Halk Zevki”, İstanbul: Telos Yayıncılık.
- Bublogta. “Türk Müziği’nde Yükseliş Döneminin Sonu: 80 Darbesi”. Erişim: 15.06.2023. Web
- Turkish Music Portal. “ARABESK MÜZİĞİN KISA TARİHÇESİ”. Erişim: 15.06.2023. Web
- Edebivizör. “Arabesk Müzik Nedir ve Türkiye’de Arabesk Müziğin Doğuşu”. Erişim: 14.06.2023. Web
- Öne çıkan görsel: Z Dergisi
Çok bilgilendirici ve ilgi çekici bir yazı olmuş .Ayrıntıları es geçmediği için yazarı kutluyorum ve hemen en sevdiğim arabesk şarkıyı dinlemeye başlıyorum.
Emeğinize sağlık. Çok güzel bir yazı olmuş.
Sadece arabesk değil, bütün müzikseverlerin mutlaka okuması gereken bir yazı. Ayrıntı seviyesiyle beni oldukça şaşırttı. Tatmin edici bir içerik olmuş, emeğinize sağlık.
Tam benim alanım. Her zamanki gibi mükemmel bir yazı. Çokk keyif aldım. Benim de en sevdiğim arabesk sanatçısı Ferdi Tayfur ve Bergen’dir.