Türk Tarihinin Güçlü Liderleri: İsmet İnönü

Mustafa İsmet İnönü; yetenekli bir asker, muharebe meydanlarının başarılı bir komutanı ve büyük bir devlet adamı olarak tarihe geçmiştir.

İsmet Paşa olarak da bilinen İnönü; Osmanlı döneminde albay, Türkiye Cumhuriyeti döneminde orgeneral ve eski genelkurmay başkanı, cumhuriyetin ilanından sonra ise Türkiye’nin ilk başbakanı ve ikinci cumhurbaşkanı olmuş, İstiklal Madalyası sahibi Türk asker ve siyasetçisidir.

İnönü’nün Öğrencilik Yıllarına Bakış

İsmet İnönü, Malatya’ya yerleşmiş bir Türk ailesi olan Kürümoğulları’ndandır. 24 Eylül 1884’te İzmir’de doğan İnönü’nün babası Hacı Reşit Bey, annesi Deliormanlı (Bulgaristan) Cevriye Hanımdır.

İzmir adliyesinde memur olan babası 1890’da Sivas’a tayin edildiğinden İnönü, ilk ve orta öğrenimini mahalle mektebinde tamamladı. Sivas’ta bir sene Mülkiye İdadisi (Lisesi)‘nde okudu ve öğrenimine İstanbul’da bulunan Mühendishane İdadisi‘nde devam etti. İnönü; 14 Şubat 1901’de Mühendishane-i Berri-i Hümayun (Askeri Topçu Okulu)‘a başladı ve buradan  topçu teğmeni olarak mezun oldu. Rüştiyedeyken ilerlettiği Fransızcasına ek olarak Almanca öğrendi; lise yıllarından yakın dostu olan Ali Fuat Erden ile çalışmalar yaptı.

26 Eylül 1906 tarihinde Erkan-ı Harbiye (Harp Akademisi)’ni birincilikle bitirerek mezun olan İsmet İnönü, Altın Maarif Madalyası ile ödüllendirildi. Mustafa Kemal Atatürk, Kazım Karabekir, Fethi Okyar, Ali Fuat Cebesoy ve Asım Gündüz gibi Kurtuluş Savaşı kahramanları ve cumhuriyetin kurucu kadrosundan askerlerle tanışması Harp Akademisi’nin çatısı altında gerçekleşti.

İsmet Bey; Harp Okulu’nu kurmay yüzbaşı rütbesiyle bitirdi ve Edirne’deki 2. Ordu’nun 8. Topçu Alayı’nda, 3. Batarya’da bölük komutanı olarak staj yaptı.

İnönü’nün Askerî Hayatı Hakkında

İsmet İnönü 1908’de 2. Süvari Fırkası’nın kurmay subayı oldu; o sırada Selanik’teki arkadaşı Fethi Okyar‘dan dolaylı olarak aldığı mektupla İttihat ve Terakki Partisi‘ne girdi ve bu gizli teşkilatın başına geçti.

Genç Türkler İhtilali patlak verince İsmet İnönü, Edirne’de orduya ve sivil idareye el koydu (24 Temmuz 1908). Ertesi yıl 31 Mart Olayı (13 Nisan 1909) olarak anılan İstanbul askerî ayaklanmasını bastırmak için Rumeli’den yürüyen Hareket Ordusu’na katıldı. İnönü’nün tarihimizdeki isyan hadiselerinin en mühimi olarak gördüğü bu olay öncesinde, ordudan emekliye ayrılmaya zorlanan subaylar ve medrese öğrencileri İttihad-ı Osmani gibi örgütler oluşturmaya başlamıştır.

Şeriatın uygulanması, İttihatçıların istifası ve bazı komutanların değişmesini isteyen isyancılara karşı Rumeli gecikmeden tepki gösterdi. İttihat ve Terakki, derhal bir Hareket Ordusu kurulmasını ve ordunun başına Selanik’te 3. Ordu Komutanı Mahmut Şevki Paşa‘nın getirilmesi kararlaştırdı. Hareket Ordusu, isyanı kısa sürede bastırdı; II. Abdülhamit tahttan indirildi ve yerine veliaht Mehmet Reşat getirildi.

İsmet İnönü, 7 Kasım 1908’de kolağalına terfi etti.

Hareket Ordusu görevinin ardından İsmet Bey, Batı ve Güney Rumeli’yi içine alan büyük bir kurmay gezisinde görevlendirildi. Ardından İstanbul’daki 1. Ordu ile Edirne’deki 2. Ordu arasında, Trakya’da yapılan bir manevrada (askeri tatbikat) yer aldı. 1910’da gerçekleştirilen bu askerî tatbikatta kendisini takdirle izleyen Genel Kurmay Başkanı İzzet Paşa ile burada tanıştı.

İzzet Paşa, İsmet Bey’e rütbesi üzerinde görev vererek onu Yemen’e götürmüş, Yemen’deki çetin hava koşulları ve iki bölgede çıkan isyan ile aynı anda mücadele etmek durumunda kalmışlardır. Devlet ile uzun süredir anlaşmazlık yaşayan Yemen imamı İmam Yahya ile devlet adına müzakereler yürütülmüş ve anlaşmaya varıldığında yöredeki isyanlar sona ermiştir.

İzzet Paşa, üstün hizmetlerinden dolayı İsmet Bey’e fevkalade bir sicil yazdı; böylece Yüzbaşı İsmet 4. rütbeden Mecidi Nişanı ve bir yıllık kıdem ile birlikte 26 Nisan 1912’de binbaşılığa terfi etti. 1912-13 senelerinde Harbiye Nezareti’nde Başkomutanlık Karargâhı 1. Şube’de görev aldı ve II. Balkan Savaşı’nda Çatalca Ordusu Sağ Cenah Komutanlığı kurmaylığına getirildi.

Balkan Savaşı‘nın başlaması, Osmanlı hükümetini İtalyanlar ile barış yapmaya zorlamıştı. Savaşın ardından Osmanlı, yeni hükümet ordunun eksiklerini gidermek ve hatta yeni bir ordu kurmaya yönelik olarak Genel Kurmay Başkanı Enver Paşa’nın ordunun yenileştirilmesi hareketinde, İnönü etkin bir rol almıştır.

İsmet İnönü’nün bundan sonraki rütbelerini şu şekilde sıralayabiliriz:

• I. Dünya Savaşı’nda büyük karargâhta görev aldı, bu görevi devam ederken Balkan Savaşı’ndan aldığı iki yıl kıdem ile 29 Kasım 1914’de yarbaylığa yükseltildi.
• 1914’de Başkomutanlık Genel Karargâhı 1. Şube Müdürlüğü’ne atandı.
• 16 Ağustos 1915’te Gümüş Harp Liyakat Madalyası kazandı.
• Umumi Karargâh’ta bir yıl bulundu ve ardından cephede görev almak istedi; bunun üzerine 2 Ekim 1915’te 2. Ordu’nun kurmay başkanı oldu.
• 14 Aralık 1915’te miralaylığa (albaylığa) yükseldi.
• 30 Aralık 1916’da 2. Ordu’ya bağlı Kolordu Kumandanlığı’na atandı.

İnönü I. Dünya Savaşı sırasında, Doğu ve Suriye Cephelerinde görevlendirilmiştir.

Mustafa Kemal Atatürk ve İsmet İnönü Arkadaşlığı ve İnönü’nün Başbakanlığa Yükselmesi

İsmet İnönü ve Mustafa Kemal Atatürk‘ün arkadaşlığı 25 Kasım 1916’da 2. Ordu’da başlamıştır. Askeri konumda ast–üst ilişkisi içinde başlayan bu çalışma arkadaşlığı, yirmi iki yıl devam etmiştir. Birlikte görev yaptıkları 2. Ordu’daki yakın çalışmaları sayesinde birbirlerini daha yakından tanımışlardır. Bu arkadaşlığın Milli Mücadele ve yeni devletin kuruluşunda da önemli etkileri olmuştur.

1920’ye kadar kısa süreli olarak birkaç görevde yer alan İsmet İnönü, ilk kez 8 Ocak 1920’de Mustafa Kemal’in davetiyle Ankara’ya geldi ve ikili burada kısa süre birlikte çalıştı.

İnönü, Fevzi Çakmak’ın çağrısı üzerine İstanbul’a gitmiş, 16 Mart 1920’de İstanbul’un İtilaf Devletleri tarafından işgal edilmesiyle orada bir işi kalmadığına karar veren Mustafa Kemal tarafından tekrar Ankara’ya çağırılmıştır. Böylece İnönü, İstanbul hükümeti ile bütün bağlarını kopararak 9 Nisan 1920’de Ankara’ya dönmüş ve Kurtuluş Savaşı’nın sonuna kadar Mustafa Kemal’in sağ kolu olarak görev almıştır.

İsmet İnönü, Büyük Millet Meclisi‘ne Edirne milletvekili olarak girdi ve ilk meclisin genel kurmay başkanı oldu. Çerkez Ethem Ayaklanması’nın bastırılmasında da etkin rol oynayan İnönü; I. İnönü Muharebesi‘nde Yunan ilerlemesini durdurmuş ve Mustafa Kemal Paşa’dan tebrik telgrafı almıştır.

Meclis tarafından albaylık rütbesinden mirliva tuğgeneral rütbesine yükseltilen İnönü, 4 Mayıs 1921’de ise Batı Cephesi komutanlığına getirildi. 26 Ekim 1922’de dışişleri bakanı oldu ve Lozan Konferansı‘na heyet başkanı olarak katıldı. Konferans 23 Nisan 1923’de başladı ve 24 Temmuz’da barış antlaşması imzalandı.

Cumhuriyetin ilan edilmesiyle Mustafa Kemal Atatürk cumhurbaşkanı olmuş başbakanlık ve Cumhuriyet Halk Partisi‘nin başkanlık görevini İsmet İnönü’ye vermiştir. Muhalefet Partisi olarak kurulan Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası‘nın Çankaya’ya olan aşırı muhalefetini hükümet üzerinden yürütmesi nedeniyle Mustafa Kemal ile anlaşan İnönü 8 Kasım 1924’te başbakanlıktan istifa etmiştir.

İsmet İnönü ardından hükümeti Fethi Bey kurmuştur ancak Doğu’daki Şeyh Said İsyanı‘na müdahalede geç kalan Fethi Bey istifa edince İnönü, Mustafa Kemal Atatürk tarafından hükümeti yeniden kurmakla görevlendirildi.

Orgeneral rütbesine yükselmesiyle birlikte 1926’da askerlikten emekli olan İsmet Bey’e Soyadı Kanunu’yla birlikte Atatürk tarafından İnönü soyadı verilmiştir. Başbakanlık görevini 1924-1937 yılları arasında sürdüren İsmet İnönü, Atatürk’ün vefatının ardından ikinci cumhurbaşkanı olmuştur.

İnönü’nün Başbakanlık ve Cumhurbaşkanlığı Dönemleri Hakkında

Çağdaşlaşma yolunda ilk adımlar, devletin başkentinin saptanması ve siyasal rejime esas adının verilmesiyle atılmıştır. İnönü, bu önerilerini Lozan Barış Konferansı dönüşünde Atatürk’e bildirmiştir ve bu önerinin 13 Ekim 1923’te kabul edilmesiyle başkent Ankara; ardından anayasada yapılan değişiklikle rejimin adı cumhuriyet olmuştur.

Cumhuriyet Halk Partisi’nin genel başkan vekilliği görevini başbakanların yürütmesi de yasama ve yürütme açısından geniş olanaklar sağlamıştır.

Atatürk’ün vefatı ardından, 11 Kasım’da toplanan Türkiye Büyük Millet Meclisi, İsmet İnönü’yü ikinci cumhurbaşkanı olarak seçmiştir.

II. Dünya Savaşı patlak vermek üzereyken cumhurbaşkanı İnönü, bütün dikkatini Türkiye’yi bu savaştan uzak tutmaya vermişti ancak tüm çabasına rağmen 23 Ocak 1945’te Almanya ve Japonya’ya savaş ilan edilmiştir. Savaş sonrasında ise İsmet İnönü’nün kararlı tavırları, Türkiye’nin bazı bölgeleri isteyen Sovyetler Birliği‘ne geri adım attırmıştır ve Türkiye, 17 Ekim 1951’de dünyanın en büyük kolektif güvenlik sistemi olan NATO içinde yerini almıştır.

İsmet İnönü, Türkiye’nin parlamenter sisteme geçmesiyle beraber1960’a kadar muhalefet liderliği yapmıştır. Eski cumhurbaşkanlarına tanınan senatörlük hakkını kullanarak senatoya girmiş ve çalışmalarını sadece bir parlamenter olarak sürdürmüştür. 25 Aralık 1973 tarihinde vefat eden İsmet İnönü Mustafa Kemal Atatürk’ün kabrinin bulunduğu Anıtkabir’e defnedilmiştir.

Kaynakça

• “İsmet İnönü“. Biyografya. Erişim: 26.02.2024
• Heper, Metin. “İsmet Paşa (İnönü) (1884 – 1973)“. Atatürk Ansiklopedisi. Erişim Tarihi: 26.02.2024
• “Sayın İsmet İnönü’nün Özgeçmişi“. Türkiye Cumhuriyeti Dışişleri Bakanlığı. Erişim Tarihi: 29.02.2024
• Avcı, Neslihan. “İsmet İnönü’nün Şahsi Hayatı, Askerliği ve Bibliyografyası”. (Yüksek Lisans Tezi) Bilecik Şeyh Edebali Üniversitesi, 2022
• “Atatürk ve İnönü“, İnönü Vakfı. Erişim Tarihi: 02.03.2024
• Baycan, Nusret. “İsmet İnönü“. Türk Asker Büyükleri ve Zaferleri (serisi) Erişim Tarihi: 05.03.2024