Şimdiye kadar bilinen ve kaydedilmiş alfabeler, yazılı kaynaklar; duygu ve düşüncelerin, ses ve mimik yardımı olmaksızın iletilmesini sağlayan, zamanla insanlar tarafından icat edilen belirli işaretler sistemidir. İnsanlar dil bilme yetilerinin bir ürünü olarak kendi alfabelerini ve yazılarını icat etmiş, çeşitli yüzeylere yine çeşitli araçlarla kayda geçmişleridir. Böylece bu malzemelerin, alfabe ve yazı türlerinin incelenmesi ile bugüne dek yaşayan insan ırklarının kendilerine özgü iletişim, dil, tarih ve edebi mirasları keşfedilme şansı bulmuştur.
Fransızca kökenli olan “alphabet” kelimesinden Türkçeye geçen alfabe sözcüğü, eski Yunan alfabesinin ilk iki harfi olan Alfa ve Beta‘dan gelir. Alfabenin doğuşu ile yazının doğuşu, dolayısıyla medeniyet ve tarihin başlaması, eş zamanlıdır. Bu dönem M.Ö 3500 yıllarında başlar.
İlk olarak alfabetik simgeleri Sümerler, sert zemin olarak en çok tercih ettikleri taş yüzeyler üzerine çivi yazısı (Cuneiform) şeklinde işlemişlerdir. Çivi yazılarının ardından Eski Mısır‘da hiyeroglifler yazılmıştır.
Diller, alfabe ve semboller itibari ile ikiye ayrılır; fonogram ve ideogram. Fonogram, bir sesi ya da ses dizimini belirten yazılı biçimdir. Bunlar, alfabetik dillerde kullanılan harflerdir. İdeogram ise, bir düşünceyi betimlemek için kullanılan resim ya da grafik gibi sembolik göstergelerdir.
İz Bırakan Antik Dünya Alfabeleri
Çoğunun aslı günümüze dek yaşamayı başaramasa da bugün mevcut olan dillerin gelişiminde önemli yer tutan antik alfabelerin dil ve yazı tarihindeki önemli etkileri şunlardır:
Mısır Hiyeroglifleri
Hiyeroglifler, M.Ö 3000 yıllarında bir iletişim ve yazı aracı olarak kullanılıp, kolayca ayırt edilebilen resim ve sembollerden oluşmaktadır. Zaman geçtikçe ciddi bir sanat halini alan ve 700’den fazla işareti bulunan hiyerogliflerden bir çok dil alfabesi etkilenmiştir. Fenikeliler hiyerogliflerden türettikleri alfabeleri ile günümüzde en çok kullanılan Yunan, Latin, Arap ve İbrani alfabelerinin oluşumuna esin kaynağı olmuşlardır.
Maya Alfabesi
M.Ö 3-4. yy.da Maya hiyerogliflerinde kelime ve fikirleri belirten ideogramlar keşfedilmiş, dile ait ilk kısmi çözümler ise 19. yy.da başlamıştır. İspanyol papazlarının çoğu el yazmasını yok etmelerinden dolayı, ancak üç Maya el yazması ve bir kaç sayfa, 10.000 taş yazıt ve tabletin varlığı kayıtlara geçmiştir. Maya dillerinden türetilen diller dört kola ayrılan büyük bir ailedir ve Orta Amerika’nın en tanınmış Kızılderili dillerinin temelini oluştururlar.
Runik Alfabesi
Runik alfabesi, İlk Çağ Orta Asya toplumları , Türkler, Etrüskler, Macarlar ve Kuzey Avrupa ülkelerinde (İsveç, Norveç, Finlandiya, Almanya…) yaşayanlar tarafından kullanılmış çok yönlü bir yazı sistemidir. Kuzey Avrupa ülkelerinde orijinal ismi ile de anılmaktadır. Orhun yazıtları, harflerin biçimleri nedeni ile Runik yazı sistemine benzetilmekte olup, Türk Runik yazı ismi ile de anılmaktadır.
Brahmi Alfabesi (Hint)
M.Ö 3. yy.da tarihlenen Brahmi alfabesi Hint yazı sistemlerinin öncüsü, Abiguda alfabesi ve Arami türevi olup, Sanskritçe’nin yazımı için kullanılmıştır. Budizm ile Orta Asya’ya yayılmıştır. Zamanla gelişen Brahmik yazı ailesinde; Tibetçe, Toharca, Saka ve Orta Asya yazıları ve bugünkü Hint resmi alfabesi olan Devanagari alfabesi türemiştir. Günümüzde Devanagari alfabesinden türeyen ve çok konuşulan dillerden biri de Bangladeş dilidir.
Çin Alfabesi
3.500 yıllık köklü bir tarihe sahip olan Çince, belirli bir alfabeye değil, binlerce küçük dile sahip çok büyük bir dil ailesidir. En çok konuşulan dili Mandarin olmakla birlikte, Wu Çincesi ve Kantonca da yaygın olarak kullanılır. Dünyada en çok kullanılan dillerden olmakla birlikte, çok fazla Doğu Asya ve Uzak Doğu ülkelerinin dilini etkilemiştir. Bunların başında Japonca, Korece (Hangul alfabesi) ve Vietnamca gelir. Çin dili, yan yana gelen karakterlerle bir kelime ve anlam oluşturmaz. Her kelime için farklı bir karakter vardır. Ayrıca Tay alfabesi de bugün Çin’de çok kullanılan alfabe ve dillerdendir.
Japon Alfabesi
Japon dili ilk dönemlerde bir alfabeye sahip değilken, 5. yy.da Çincenin Kanji yazı sistemi alınarak kendi yazı sistemine uyarlanmıştır. Zamanla Kanjilerden, Hiragana ve Katakana hece alfabeleri türetilmiştir. Japoncanın söz varlığı yoğun bir şekilde diğer dillerden alıntıdır. Japonca dili sözcük olarak tonlamalı ve vurgulu bir yapıya sahip olup hızla gelişerek günümüzde en çok konuşulan dillerden olmayı başarmıştır.
Göktürk Alfabesi
M.Ö 6-7. yy.da Göktürk-Orhun alfabesi Türk kağanlıkları tarafından kullanılmış ilk yazılı sistemdir. Eski İskandinav Runik yazıtlarındaki karakterlere benzediği ve Orhun yazıtlarında kullanıldığı için geçmiş Avrupa literatüründe Türk-Run yazısı olarak da adlandırılmıştır. En büyük kalıntılar 19. yy.da çözülmüş, 1889’da ise Orhun Yazıtları ortaya çıkmıştır. Aynı Türk yazısı ile yazılmış eserlerden diğerleri ise, 9-10. yy.a ait olan Irk Bitig ve Yenisey Yazıtları‘dır.
Fenike Alfabesi
M.Ö 1000 yıllarında hiyeroglifler’den esinlenerek oluşturulan Fenike Alfabesi, modern alfabenin kökeni olarak görülür. Fenike, ilk büyük fonemik yazıdır ve bu alfabenin en önemli özelliği, her harfinin bir sesi temsil etmesi yani semitik bir yapıya sahip olmasıdır. Fenikeliler, Sümerlerin çivi yazısını geliştirerek 26 harflik bir alfabe oluşturarak dünyada bir ilke imza atmışlardır. Fenikeliler tüccar olmaları nedeni ile yaptıkları yolculuklarla başka milletleri etkilemişlerdir. Akdenize taşınan bu alfabe ile Yunan, Latin, Arap ve İbrani alfabeleri başta olmak üzere bir çok önemli alfabe türemiştir.
Yunan (Grek) Alfabesi
M.Ö 9. yy. başlarında kullanılmaya başlanan Yunan alfabesi, aslen Fenike alfabesinden türetilmiş olup daha önce de belirttiğimiz gibi bugünkü Latin ve Kiril alfabelerinin atasıdır. Antik Yunan’dan bugüne Yunanistan’da hala kullanılmaktadır. Ayrıca yazı sistemleri dışında, matematik, mühendislik ve temel bilimlerde de tercih edilmektedir. Yunan alfabe ve yazıtları, günümüzde antik anlamda en popüler olan dillerin başında gelmektedir. Yunanlılar sanatsal yönden kendilerini oldukça geliştirmiş ve popülerlikleri günümüze kadar korunmuş önemli edebi eserler bırakmışlardır. Bunlardan en meşhur olanlarının başında Homeros tarafından yazılan İlyada ve Odysseia destanları gelmektedir.
Latin Alfabesi
M.Ö 7-8. yy.da Romalıların, Yunan alfabesini örnek almaları ve Etrüsklerden alınan Grek alfabesini geliştirilmeleri ile ortaya çıkmıştır. Günümüzde Latin alfabesi dışındaki ses sistemleri Latinizasyon (Romanizasyon) ile Latin alfabesine çevrilmektedir. Latin alfabesi şu an, dünyada en yaygın kullanılan alfabedir. Son 500 yılda oldukça yaygınlaşan Latin alfabesi, Kuzey ve Güney Amerika kıtası, Afrika kıtasının belirli bölgeleri, Hint-Avrupa Dil ailesine mensup dillerin neredeyse hepsinde kullanılan ve değerini arttıran alfabe olma özelliğini taşımaktadır. Türkiye’de ise 1 Kasım 1928 yılından beri kullanılmaya başlanmıştır.
Kiril Alfabesi
Kiril alfabesi, Orta Çağ Yunan alfabesinin temelinde gelişen Slav seslerine dayanmaktadır. Bugünkü Rus alfabesi Kiril alfabesinden türemiştir. Balkan (Slav), Avrasya halkları (Türk, Kafkas, Kırgız, Taciki, Özbek, Türkmen, Azeri, Ermeni, Afgan ve Gürcü,) Moğol, Ural ve İrani dillerinin yazımı için de bu alfabeden yararlanılmıştır. Kiril yazısı Aziz Kiril ve kardeşi Metodius tarafından 9. yy.da, Yunan alfabesine Slav sesleri eklenerek oluşturulmuştur.
Gürcü Alfabesi
Gürcü alfabesi günümüzde kullanılan en eski alfabelerden biridir. M.Ö 4. yy.a varan tarihi ile Gürcü alfabesini geliştiren kişi kral 1. Parnavaz’dır. Dağıstan bölgesinde Avarlar tarafından Avar dilini yazmak için kullanılmış olup, krallıkların çatışmaları sonucu 16. yy.dan itibaren yerini Ajam alfabesine bırakmıştır. Güney Kafkas (Gürcü, Svan, Laz, Megrel,) Oset-Abhazca dillerinin yazımında kullanılmıştır.
Sami Dil (İbrani-Arami-Arap) Alfabeleri
Sami dili ailesi M.Ö 5. yy.a denk düşen, Arapça, İbrani ve Aramice alfabelerin ve dillerinin kullanıldığı Afro-Asyatik dil ailesidir. Orta Doğu’daki antik ve günümüz dillerin çoğunu kapsar. Aram alfabesi, M.Ö 2-3. yy.da Fenike alfabesinin farklı bir uzantısı olarak yayılmıştır. Arami alfabesinden bir çok alfabe türetilmiştir. Bunlardan biri Pehlevi alfabesi olup İranlılar tarafından kullanılmış ve Farsça dili oluşturulmuştur. İbrani alfabesi de M.Ö 9-10. yy.da Paleo İbranicesine dönüşmüştür. Arap alfabesinin ise Nebati alfabe-yazı sisteminden türediği kabul edilmektedir.
Arapça alfabesi günümüzde Latin alfabesinden sonra en çok kullanılan alfabedir. Etiyopya- Afrika halkları tarafından kullanılan ve Sami dillerinden olan Amharca ise Ge’ez alfabesinden oluşmuştur.
Sonuç olarak günümüzde konuşulduğu bilinen 7000 dil vardır ve çoğunluğu antik alfabelerden yararlanılarak üretilmiştir. Bunların çoğunluğu resmi olmakla birlikte, kayda geçmemiş olan, sözlü olarak devam eden ve maalesef ölme tehlikesinde olan diller de söz konusudur. Her anlamda bugüne kadar edinilmiş tüm sözlü kaynak mirasımızı bu alfabeler ve yapılan çalışmalar sayesinde kazanmış bulunuyoruz.
Kaynakça
- Çağdaş Türk Dili, Eker S., 2010
- Dil Araştırmaları, Çukurova Üniversitesi.
- Kazım Mirşan, Etrüskler, MMB. Bodrum, 1998
- Başlangıçtan Günümüze Türk Yazı Sistemleri, Hatice Şirin User, 2006
