Elektra kompleksi, bir kız çocuğunun (3-6 yaş arası fallik dönemde) babasının şefkatini tamamen kendi üzerine çekmek için annesiyle girdiği rekabet hissini ve ona karşı beslediği olumsuz duyguları tanımlamak için kullanılan psikanalitik bir terimdir. Kız çocuğu amacına ulaşmak için babasının daha önceden seçtiği yani onayladığı annesine benzemeye, kendisini onunla özdeşleştirmeye çalışır. Bu kullanım, Freud’un aynı yaş grubundaki erkek çocuklarının benzer duyguları ve dürtülerini ifade etmek için kullandığı Oedipus kompleksi ile sık sık kıyaslanır.
Oedipus kompleksi, çocuklardaki karşı cinsten ebeveyne karşı bağlılık gösteren tutumlar ve aynı cinsteki ebeveyne karşı sergilenen olumsuz duygular ve davranışları tanımlamak için kullanılır. Freud, bu davranışları kız çocukları için ters Oedipus ya da kadınsı Oedipus şeklinde ifade etmiştir. Oedipus kompleksine dair detaylı okuma için Bilinçsiz Arzuların Doktrini: Oedipus Kompleksi başlıklı içeriğe göz atabilirsiniz!
Elektra Kompleksi Terimi
Elektra kompleksi sıklıkla Avusturyalı nörolog Sigmund Freud ile beraber anılsa da bu terimi ilk kez kullanan 1913 yılında Carl Jung olmuştur. Jung da tıpkı Freud gibi babalarına bağlanan kız çocuklarında annelerine karşı benzer duygu ve düşünceleri gözlemlemiş bu tutumu Elektra kompleksi olarak ifade etmiştir.
Elektra Kompleksi’nin Dayandığı Mitolojik Hikaye
Aynı Oedipus kompleksi gibi Elektra kompleksi de adını Yunan mitolojisine ait bir hikayeden alır. Bu hikayede Elektra, Kral Agamemnon ve eşi Klytaimestra’nın kızıdır. Bir gün Kral Agamemnon öldürülür. Bu sırada Elektra, kardeşi Orestes’i oradan uzaklaştırarak onun hayatını kurtarır. Orestes sonrasında bir sürgüne gönderilir ve bu sürgünden döndükten sonra Elektra; Orestes’i, babasının ölümünden sorumlu tuttuğu annesini ve onun yeni sevgilisini öldürüp onlardan intikam almak için ikna eder. Baba için kızının, anneye karşı olumsuz tutumunu belirtmek için de Jung bu mitolojik hikayeden etkilenerek hastalarında fark ettiği benzer dürtülere Elektra kompleksi adını vermiştir.
Elektra Kompleksi Nasıl İşler?
Elektra kompleksinin nasıl işlediğini anlayabilmek için Freud’un psikoseksüel gelişim evrelerine kısaca bir gözatmakta fayda vardır. Freud, bir çocuğun büyürken sağlıklı bir şekilde geçirmesi gerektiği ve eğer o şekilde geçiremezse yetişkinlik döneminde nevroza yol açabileceğini düşündüğü, psikoseksüel gelişim evreleri tanımlamıştır. Bu evreler:
Oral dönem (0-18 ay)
Anal dönem (18 ay-3 yaş)
Fallik dönem (3-6 yaş)
Latent dönem (6-12 yaş)
Genital dönem (12 yaştan yetişkinliğe kadar) şeklindedir.
Bu evrelerin her biri vücudun farklı bölümleriyle ve farklı zevk duyumlarıyla ilgidir. Örneğin oral dönemde bebek ağız ve ağızla ilişkili gibi eylemlerden zevk duyarken anal dönemde anal bölgeyi ilgilendiren eylemlerden haz duyumu sağlamaya başlar. Fallik dönem ise her iki cinsiyetin de penise dair belli duygular geliştirdiği ve bu duygulara göre oluşturdukları tutumların ve Freud’a göre ahlakın dahi geliştiği dönemi belirtmektedir.
“Penis Kıskançlığı”
Freud’ göre kız çocukları başta anneleriyle iyi geçinirken daha sonraları fallik döneme geldiklerinde klitorislerini fark ederler. Ancak bunu penisin yokluğuna yorumlarlar. Bu eksikliğin sebebi olarak ise kendilerini dünyaya penisten yoksun yani yeterli donanıma sahip olmadan getiren annelerini sorumlu tutmaya başlarlar. Freud bu durumu “penis kıskançlığı” olarak adlandırmıştır.
Fallik Dönem
Freud’a göre Oedipus kompleksi, fallik dönem (3-6 yaş) için çok önemliydi. Hemen hemen aynı duyguların kız çocuklarındaki yansıması gibi düşünülebilecek Elektra kompleksi için de aynı şey geçerlidir. Freud için bu dönem bir kız çocuğunun cinsiyet rollerini kabul etmeye başladığı ve bu sayede kendi cinselliğini anlamlandırmaya çalışacağı dönemdir. Bu dönemdeki herhangi bir sıkıntı ileride immatür bir cinsel kimlik gelişimine ya da nevroza yol açacaktır. Çocukların bu dönemi sağlıklı geçirmesi bu sebeplerle çok önemlidir.
Aynı zamanda Freud, kız çocuklarının duygu yoğunluğunun erkek çocuklarına nazaran daha fazla olduğunu düşünüyordu. Bu sebeple belli dürtüleri daha fazla baskıladıklarına ve bunun da ileride onları özsaygısı az ve boyun eğen kadınlar yapacağına inanıyordu.
Elektra Kompleksi Kendini Nasıl Gösterir?
Bilimsel olarak kanıta dayalı bir yaklaşım olmadığından Elektra kompleksinin belli başlı semptomlarından bahsedemeyiz. Dönemin heteronormatif ve cinsiyetçi yapısından etkilenilerek oluşturulan kalıplara dayandığından da Freud ve Jung’un neyi kastettiğine yönelik bazı davranış örnekleri verebiliriz.
Freud’a göre psikoseksüel aşamalardaki çatışmalar çözümlenemedikçe ileride bu çocuklarda belli saplantılara sebep olabilir. Bu yetişkinler romantik hayatlarında ciddi sorunlar veya duygudurum bozuklukları yaşayabilirler.
Örneğin Elektra kompleksini aşamamış bir kız çocuğu Freud’a göre “baba saplantılı” olup ilişkilerinde kendi babasının özelliklerini taşıyan partnerler arayabilir ve sebepsiz yere annesini sevmiyor olabilir. Jung’un düşüncesine göre ise zamanında çözümlenememiş Elektra kompleksi kendini, bireyler yetişkin olmasına rağmen onların fallik döneme doğru regresyonu şeklinde, ebeveyn bağımlı yetişkinler olarak gösterebilir.
Elektra Kompleksine Eleştirel Bir Bakış
Çocukların ebeveynlerden birine daha çok yakınlık hissetmesi her zaman Oedipus ya da Elektra kompleksi olduğu anlamına gelmemektedir. Bu durumun sorumlusu olarak kaygı durum bozuklukları da dahil olmak üzere birçok farklı sebep gösterilebilir. Buna ek olarak bu teori bilimsel bir kanıta dayanmadığından psikiyatrinin temel kitabı DSM (Mental Bozuklukların Tanısal ve Sayımsal El Kitabı (İngilizce: The Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders kısaca DSM)’de yer almamıştır. Teoriyi ifade etmek için kullanılan ifadeler dönemin düşünce yapısının zemininde oluşturulduğundan bugünkü modern bakış açımızla çeken dikkatleri o zaman çekmemiştir.
Freud da Jung da teorilerinden bahsederken kendi dönemlerinin normatif yapısının doğrultusunda cinsiyet belirten hatta misojinist (kadın karşıtı) denebilecek kadar erkek-dominant ifadelerin dışına çıkamamış ve tamamen heteronormatif ilişki bağlamında açıklamalar yapmışlardır. Bu sebeplerle Freud ve Jung’un bu teorileri cinsiyetçi ve heteronormatif olduklarından günümüzde kabul görmemektedir. Yine de John Bowlby ve Mary Ainsworth gibi kendilerinden sonra gelen bilim insanları için benzer davranışları gözlemleyip araştırabilmek ve yeni fikirler ortaya koyabilmek adına başlangıç noktası olabilmişlerdir.
Kaynakça
Elektra Kompleksi Nedir? Kız Çocukları Gerçekten de Annelerine Karşı Babalarını Kayırır mı? Erişim tarihi: 29.05.2022
evrimagaci.org/elektra-kompleksi-nedir-kiz-cocuklari-gercekten-de-annelerine-karsi-babalarini-kayirir-mi-11849
Cherry, K. (2021) Overview of the Electra Complex in Psychology. Erişim tarihi: 23.02.2021
verywellmind.com/what-is-the-electra-complex-2795170
Freud’un Oidipus Kompleksi. Erişim tarihi: 30.01.2021
psikoofis.com/icerik/freudun-oidipus-kompleksi
Kapak görseli: ozhanozturk.com
????❤️