I. Dünya Savaşı sonrasında savaşın galibi İtilaf Devletleri ile İttifak Devletleri arasında çok ağır şartlar taşıyan barış antlaşmaları imzalanmıştır. Yeni ülkeleri ortaya çıkaran ve haritaları değiştiren bu antlaşmalardan sadece Osmanlı Devleti ile imzalanan Sevr Antlaşması geçerliliğini kaybetmiştir. Savaş hem Türk hem de dünya tarihi bakımından en önemli ve en kanlı savaşlardan birisi olarak tarihte yerini almıştır.
I. Dünya Savaşı Sonunda İmzalanan Ateşkes Antlaşmaları
Ateşkeslerin asıl amacı silah bırakılmasını sağlamak ve barış antlaşması için zemin hazırlamaktır.
1) Selanik Ateşkes Antlaşması (Bulgaristan, 29 Eylül 1918)
Bulgaristan 1915 yılında İttifak Devletleri’nin yanında savaşa girmiştir. Balkanlar’da üstün devlet konumuna yükselmek istemiştir. Sırbistan’a karşı ilk dönemlerde üstünlük sağlayan Bulgarlar 1918 yılında Sırplar tarafından geri püskürtülmüştür.
Ülke içinde yaşanan ekonomik kriz, toplumsal huzursuzluğun artmasına sebep olmuştur. Tahtı sallanmaya başlayan Ferdinand, krallığı oğlu Boris’e bırakmıştır. Aynı süreçte İtilaf Devletleri’yle masaya oturan Bulgarlar, Selanik Antlaşması ile I. Dünya Savaşı’ndan çekilmiştir. Tam olarak teslimiyet belgesi olan Selanik Antlaşması sonucunda İtilaf Devletleri, Bulgaristan’ı işgale başlamış ve Doğu Avrupa’da üstünlüğü ele geçirmiştir. İttifak Devletleri için sonun başlangıcı olan bu olay, I. Dünya Savaşı sırasında yaşanan en kritik gelişme olarak görülmüştür.
2) Mondros Ateşkes Antlaşması (Osmanlı, 30 Ekim 1918)
Osmanlı İmparatorluğu ile İtilaf Devletleri arasında imzalanan bir ateşkestir. I. Dünya Savaşı’nın sonunda imzalanan bu antlaşma ile Osmanlı Devleti’nin mağlubiyeti ilan edilmiştir. Tarihi açıdan büyük öneme sahip bu antlaşma taraf devletler arasında imzalandıktan sonra bazı sonuçları dikkat çekmiştir.
Mondros Ateşkes Antlaşması tarihi, nedeni, önemi, sonuçları ve imzalandıktan karşılaştığımız maddeleri ile önemli bir yere sahiptir. Antlaşma ilk başta kârlı bir antlaşma olarak görülse de içinde bulunan bazı maddeler Osmanlı Devleti için büyük tehlike arz etmiştir. Maddeleri yanı sıra sonuçları bakımından da önemli olan bu antlaşma, Osmanlı İmparatorluğu’nun yıkımından sonra kurulan Türkiye’nin çerçevesini çizen ilk uluslararası belge niteliğini taşımıştır.
3) Villa Giusti Ateşkes Antlaşması (Avusturya, 3 Kasım 1918)
I. Dünya Savaşı sırasında İtalya ile Avusturya – Macaristan generalleri arasında dört yıl boyunca devam eden yıkıcı ve kanlı savaşı bitiren Villa, Giusti Ateşkes Antlaşması’nın imzalandığı yer olarak bilinmektedir.
Ateşkes 3 Kasım 1918 yılında imzalanarak Avusturya – Macaristan’ın, bütün Adriyatik kıyısında işgal ettiği topraklardan geri çekilmesine karar verilmiştir. Ayrıca maddeleri arasında İtalyan ordusunun yirmi tümene indirilmesi, topçuların yüzde ellisinin teslim edilmesi, mahkûmların serbest bırakılması yer almaktadır. Antlaşmaya ek olarak iki hafta içinde bütün Alman ordusunun ülkeden tamamen çekilmesi talep edilmiştir. Bu antlaşma ile Avusturya – Macaristan İmparatorluğu’nun sonu hazırlanmıştır.
4) Rethondes Ateşkes Antlaşması (Almanya, 11 Kasım 1918)
I. Dünya Savaşı boyunca savaş kapasitesi ve ekonomisi oldukça güçlü olan Almanya, savaş boyunca müttefiklerini önemli ölçüde desteklemiştir. Ancak 1918 yılına gelindiğinde Almanya’nın savaşa devam edecek gücü kalmamıştır. Cephelerde aldıkları yenilgiler, baş gösteren ekonomik ve siyasi kriz Almanya’nın savaşa devam etmesine imkan bırakmamıştır.
İmparator II. Wilhelm ülkeyi terk ettikten sonra cumhuriyet ilan edilmiş sonrasında bir süredir devam eden görüşmeler sonucunda İtilaf Devletleri ve Almanya arasında 11 Kasım 1918 tarihinde kuzey Fransa’da Compiegne Ormanı’ndaki Rethondes Tren İstasyonu’nda ateşkes imzalanmıştır. Beş bölüm, otuz dört madde ve iki ekten oluşan ateşkes antlaşması sonraki aylarda imzalanan üç ayrı protokolle imzalanmıştır. İmzalanan bu ateşkes antlaşması Almanya’nın kayıtsız şartsız teslim alınması amaçlanarak hazırlandığı için, son derece ağır hükümlerden oluşmuştur. Antlaşma adeta Paris Barış Konferans’ında imzalanan Versailles Antlaşması için bir altyapı oluşturmuş, müttefikler Almanya ile ilgili stratejilerini bunun üzerine inşa etmişlerdir.
I. Dünya Savaşı Sonunda İmzalanan Barış Antlaşmaları
Bütün antlaşmalarda bazı ortak noktalar bulunmaktadır. Yenilen devletler çok fazla toprak ve nüfus kaybetmişler, savaş tazminatı ödemeye mahkum edilmişler ve ciddi askeri kısıtlamalar getirilmiştir. Bütün antlaşmaların ilk maddeleri Milletler Cemiyeti’nin tüzüğü olacak şekilde düzenlenmiştir.
1) Brest Litovsk Antlaşması (3 Mart 1918)
Brest Litovsk Antlaşması 3 Mart 1918 yılında Osmanlı Devleti, Rusya, Almanya, Bulgar ve Macar devletleri arasında imzalanmıştır. Osmanlı Devleti bu antlaşma ile son kez toprak kazanmıştır. Bu antlaşma aslında Rusya’nın I. Dünya Savaşı’na girmeme nedeni olarak görülmektedir.
I. Dünya Savaşı sırasında Rus Çarlığı oldukça kötü ve zor durumlara düşmüştür. Çok fazla maddi yetersizlik ve kıtlık yaşamışlardır. Bu kıtlıklar Rus Devleti içinde Komünist Sosyalist Devrim ile bir iç savaşa neden olmuştur. Rusya içinde Beyaz Ordu ve Kızıl Ordu birliklerinin bölünmesi diğer cephelerde de oldukça kanlı çatışmalara sebep olmuştur. Rus Devleti’nin batısında Almanya, kuzeyinde ise Osmanlı Devleti bulunmaktadır. Bu yüzden de Ruslar Alman ve Osmanlılar ile barış antlaşması yapmak zorunda kalmıştır. Rusya özellikle Osmanlı Devleti ile Brest Litovsk Antlaşması imzalamıştır. Bu antlaşma ile Osmanlı Devleti oldukça kârlı çıkmıştır.
Brest Litovsk Antlaşmasının Önemi
- Kafkas, Galiçya, Makedonya ve Romanya cephesi kapandı.
- Berlin Antlaşması ile kaybedilen Kars – Ardahan – Batum Rusya’dan geri alındı.
- Osmanlı askeri yönden rahatladı.
- İtilaf bloğu sarsıldı.
2) Versailles (Versay) Antlaşması (28 Haziran 1919)
Versailles Barış Antlaşması, I. Dünya Savaşı başladıktan beş yıl sonra Paris yakınlarındaki Versailles Sarayı’nda imzalanmıştır. Bu anlaşma ile savaştaki kayıp ve zararlardan Almanya sorumlu tutulmuştur. Antlaşmanın koşulları Almanya açısından çok ağır olmuştur. Ayrıca antlaşma Almanya’da bir ihanet olarak bilinmektedir.
Versailles Antlaşması, savaş tazminatı ödemek ve askeri kısıtlamaya gitmek zorunda kalan Almanya’yı sürüklediği ekonomik ve siyasi buhran nedeniyle Nazi Partisi’nin iktidara gelmesinin ve sonucunda II. Dünya Savaşı’nın çıkmasının nedeni olarak görülmektedir. Antlaşmanın sonucunda Almanya topraklarının yüzde on beşi ve nüfusunun yüzde onunu kaybetmiştir.
Versailles Antlaşmasının Maddeleri
- Alsas – Loren Fransa’ya verilecek
- Belçika yeniden bağımsız olacak
- Çekoslovakya, Polonya, Litvanya ve Danimarka’ya toprak verilecek
- Avusturya ile ittifak yapamayacak
- Sömürgeleri itilaf devletleri arasında paylaşılacak
- Almanya savaş tazminatı ödeyecek
- Asker sayısı sınırlandırılacak ve silah üretimi durdurulacak
3) Saint – Germain (Sen Germen) Antlaşması (10 Eylül 1919)
10 Eylül 1919 yılında imzalanan Saint – Germain Antlaşması ile Avusturya – Macaristan toprakları parçalanarak İtilaf Devletleri arasında paylaşılmıştır. Toprakların parçalanmasının ardından Avusturya ve Macaristan ayrı iki devlet haline gelmiştir. Macaristan, savaşın sorumlusu olarak tutulmuş ve topraklarında Yugoslavya ve Çekoslovakya adında iki yeni devlet kurulmuştur.
Macaristan, Çekoslovakya ve Yugoslavya’nın bağımsızlıkları Avusturya tarafından resmî olarak tanınmıştır. Avusturya, Versailles Antlaşmasında Almanya gibi, askeri güçlerinin sınırlandırılmasını kabul etmek zorunda kalmıştır.
Saint – Germain Antlaşmasının Önemi
- Avusturya hem ekonomik yükümlülükler altına girmiş hem de siyasi kısıtlamalara maruz kalmıştır.
- Avusturya’nın savaş tazminatı ödemesine karar verilmiştir.
- Antlaşma’nın seksen sekizinci maddesi Avusturya’nın bağımsızlığını tehlikeye sokuyordu.
- Avusturya’nın gelecekte Almanya ile birleşmesi konusuna Milletler Cemiyeti’nin karar vereceği belirlenmiştir.
4) Neuilly (Nöyyi) Antlaşması (27 Kasım 1919)
Antlaşma, Bulgaristan ve İtilaf Devletleri arasında imzalanmıştır. Bulgaristan bu antlaşma ile yeni kurulan Yugoslavya, Romanya ve Yunanistan’a toprak vermek zorunda kalmıştır ve Ege Denizi ile bağlantısını kaybetmiştir. Avusturya ve Almanya gibi Bulgaristan’a da asker kısıtlaması getirilmiştir.
5) Trianon (Triyanon) Antlaşması (4 Haziran 1920)
Trianon Antlaşması, Macaristan ve İtilaf Devletleri arasında imzalanmıştır. Antlaşma ile Macaristan bağımsız bir devlet olarak kabul görse bile deniz ile olan bağlantısı kesilmiştir ve etkisiz küçük bir devlet haline getirilmiştir. Macar Krallığı eski büyüklüğünün üçte birine, nüfusu ise yarıya indirilmiştir. Ayrıca antlaşma ile birlikte Macaristan’ın bazı toprakları Çekoslovakya, Romanya ve Yugoslavya’ya verilmiştir.
6) Sevr Antlaşması (10 Ağustos 1920)
I. Dünya Savaşı’nın sonunda imzalanan son antlaşmadır. Osmanlı Devleti ile İtilaf Devletleri arasında imzalanmıştır. Osmanlı Devleti ile yapılan bu anlaşmanın bu kadar uzun süre sonra yapılmasının temel nedeni Osmanlı’nın büyük topraklara sahip olması ve bu topraklarda büyük güçlerin çıkar çatışmasının olmasıdır. Anlaşma ile Osmanlı büyük ölçüde toprak kaybederken İstanbul ve Çanakkale Boğazlarının hakimiyetini uluslararası bir heyete bırakmak zorunda kalmıştır. Hat boyunca askeri güç bulundurmaktan men edilmiştir.
1920 yılında Sadrazam Damat Ferit Paşa tarafından imzalanan anlaşma Ankara’daki Büyük Millet Meclisi tarafından tanınmamıştır. İtilaf Devletleri, Kurtuluş Savaşı’ndan sonra kurulan Türkiye Cumhuriyeti ile zaman zaman kesilerek toplamda 8 ay süren zorlu görüşmelerin ardından İsviçre’nin Lozan Kentinde 24 Temmuz 1923 yılında Barış Anlaşması imzalanmıştır. Lozan Anlaşması ile Türkiye’nin yeni sınırları belirlenmiştir. Türkiye, boğazları kontrol eden uluslararası heyete başkanlık etmeye başlamıştır. Yine de boğazlar üzerinde asker bulundurma hakkı elde edememiştir.
Sevr Antlaşmasına Göre;
- Kapitülasyonlar yeniden uygulamaya konulacak,
- İstanbul ve Boğazlar İtilaf Devletlerinin yönetimine bırakılacak,
- Osmanlı toprakları, Yunanistan, Fransa ve İngiltere arasında paylaştırılacak,
- Doğu ve Güneydoğu’da iki devlet kurulacak,
- Osmanlı ordusu dağıtılarak, sayısı sınırlandırılacak ve silahlarına el koyulacaktı.
Sevr Antlaşmasının Önemli Sonuçları
Bu antlaşma ile Türk milletine hayat hakkı tanınmamaktaydı. Antlaşma ile Osmanlı Devleti’ne çok küçük bir toprak parçası bırakılıyor ve bağımsızlığı elinden alınıyordu. Ancak Mustafa Kemal Anadolu’da Milli Mücadeleyi başlatarak vatanın gerçek sahibinin Türk Milleti olduğunu açıklamıştır. Sevr Antlaşması Osmanlı Mebusan Meclisi’nde onaylanmadığı için hukuken geçersiz bir antlaşmadır ve hiçbir zaman yürürlüğe koyulmamıştır.
I. Dünya Savaşı Sonunda İmzalanan Antlaşmaların Ortak Özellikleri
- Yenilen devletlerin toprakları küçültülmüş, yeni devletler kurulmuştur.
- Bazı yerler işgal edilmiştir.
- Askeri sınırlandırmalar ve kısıtlamalar getirilmiştir.
- Savaş tazminatları ve ekonomik yükümlülükler getirilmiştir.
- Antlaşmaların ağır şartları II. Dünya Savaşı’na zemin hazırlamıştır.
Kaynakça
- “Birinci Dünya Savaşı Sonunda İmzalanan Ateşkes ve Barış Antlaşmaları”. tarihportali. https://tarihportali.net/1-dunya-savasi-sonunda-imzalanan-ateskes-ve-baris-antlasmalari . Erişim: 22.06.2023.
- “Birinci Dünya Savaşı Ardından İmzalanan Barış Anlaşmaları: Sadece Sevr Değişti”. euronews. https://tr.euronews.com/2018/11/10/i-dunya-savasi-ardindan-imzalanan-baris-anlasmalari-sadece-sevr-degisti . Erişim: 24.06.2023.
- “Birinci Dünya Savaşı Sonunda İmzalanan Antlaşmalar”. ataturkinkilaplari. https://www.ataturkinkilaplari.com/avea/57/birinci-dunya-savasi-sonunda-imzalanan-antlasmalar.html . Erişim: 25.06.2023
- “Birinci Dünya Savaşı Sonunda İmzalanan Mütarekeler ve Barış Antlaşmaları”. teoridergisi. https://teoridergisi.com/birinci-dunya-savasi-sonunda-imzalanan-mutarekeler-ve-baris-antlasmalari . Erişim: 26.06.2023
