Modern yaşamda ve iş hayatında isteklerimizi doyurabilmek ve nihayetinde hedeflerimize ulaşabilmek isteriz. Bu noktada, sosyal bilimlerin en önemli konularından biri olan motivasyon kavramı karşımıza çıkar. Motivasyon; güdülenme, hedef doğrultusunda harekete geçme gibi anlamlara gelir. Çalışanların örgüt içerisindeki verimliliği, sürekliliği ve canlılığı çalışanların motivasyonu ile paralel ilerler. Bu nedenle geçmişten günümüze yöneticiler çalışanlarını motive etmek adına birçok araç kullanmışlardır. Aksi halde motivasyonunu kaybetmiş bir çalışan için iş hayatı; katlanılmaz, olumsuz bir tecrübeye dönüşebilir. Bu doğrultuda kişiyi teşvik eden faktörleri tespit edebilmek için çeşitli teoriler geliştirilmiştir. Geliştirilen teoriler arasında bu yazımızda yakından inceleyeceğimiz kuram, Herzberg’in İki Faktörlü Motivasyon Sistemi’dir.
Amerikalı psikolog Frederick Herzberg’in geliştirmiş olduğu İki Faktör kuramı; yüzlerce kişiyi kapsayan, işlerinde en çok ve en az mutlu oldukları zamanları derinlemesine araştıran bir çalışmadır. Bu sayede çalışanların iş yaşamının hangi kısımlarında ne tür motivasyon eksikliğiyle karşılaştığı tespit edilmiştir. “İnsanlar işlerinde ne isterler?” sorusunu araştırmış olan Herzberg, mutluluğu ve başarıyı etkileyen iki faktör belirlemiştir: motive edici faktörler ve hijyen faktörleri (Yılmaz, 2021).
Frederick Herzberg Kimdir?
İki faktörlü motivasyon teorisiyle tanınan Frederick Herzberg (1923 – 2000), Utah Üniversitesi’nde yönetim profesörü olan ABD’li bir klinik psikologdu. Ruh sağlığına olan büyük ilgisi, ruh sağlığının çağımızın temel sorunu olduğuna olan inancından kaynaklanıyordu. Bu, Dachau toplama kampına gönderilmesiyle tetiklendi. Herzberg, AT & T, Amerika Birleşik Devletleri hükümeti ve yabancı hükümetler gibi çok uluslu şirketler de dahil olmak üzere birçok şirkete danıştı. Sovyetler Birliği’nde işçi eğitimi alan ve İsrail ve Japonya gibi ülkelerde yurtdışında birçok kez çalışan ilk Amerikalı danışmanlardan biriydi.
Frederick Herzberg ayrıca Pittsburgh Psikolojik Hizmetler araştırma direktörü olarak çalıştı. Aniden bir gün, bir sanayi işçisi ona “insanlar işlerinden ne istiyor?” diye sordu. Bu soru, Herzberg’in iş tatmini ve iş tatminsizliğinin ayrı kavramlar olduğu hipotezini test etmek için bir çalışma tasarlamasını tetiklemişti. 1959’da Herzberg iki faktör teorisini geliştirdi. Maslow’un ihtiyaçlar hiyerarşisinden türetilen bu teori insan ihtiyaçlarının motivasyona neden olan bir önem hiyerarşisinde bir dizi düzeyde düzenlendiğini belirtir. Maslow’un ihtiyaçlar hiyerarşisi kuramına dair detaylı bilgi için Maslow’un İhtiyaçlar Hiyerarşisi Nedir? başlıklı içeriğe erişebilirsiniz.
Herzberg’in teorisi ilk olarak 1959’da Çalışma Motivasyonu (The Motivation to Work) adlı kitabında yayınlandı. Herzberg’in kitabı 1987 yılına kadar bir milyondan fazla yeniden baskı sattı ve Harvard Business Review’dan en çok talep edilen makale oldu. Teori, işyerindeki bireylere odaklanmasına rağmen yönetim bilgisi ve uzmanlığının önemini kabul eden yöneticiler arasında popüler olmuştur.
Motive Edici Faktörler
Motive edici faktörler bir bireyin sorumluluk, tanınma, başarı ve kendisini geliştirmesine imkan vermektedir (Gökçe, Şain, Bulduklu, 2010: 238). İş tatmini ve verimlilik arasındaki ilişkiye değinen Herzberg, işin kendisine yönelik olan faktörlerin verimlilik üzerinde olumlu etkileri olduğunu savunmuştur. Motive edici faktörler direkt olarak işin kendisine yöneliktir.
Bu faktörler şöyledir:
Başarı: Çalışan, yaptığı iş sonucunda başarı duygusuna ulaşabilmelidir.
Tanınma: Çalışanlar elde ettikleri başarılar sonucunda yöneticiler tarafından takdir edilmeli, tanınmalıdır. Çalışan için örgüt içerisinde saygın bir yerde olmak tatmin hissini olumlu etkiler.
İşin kendisi: İş; çeşitlilik ve motivasyonu arttırabilmek adına zorluklar içermeli, anlamlı olmalıdır. Aynı düzlem üzerinde, stabil ilerlememelidir.
Gelişme imkanları: Örgüt çalışanlarına mesleki ve yetenek bakımından gelişim imkanı sunmalıdır.
İlerleme imkanları: Çalışanların performanslarını arttırabilmek adına terfi fırsatları olmalıdır.
Sorumluluk: Çalışanlar bir işi yaparken o işten kendilerini sorumlu tutmalı, kendilerini o işin sahibi olarak görmeliler.
Bu kuram ile Herzberg, çalışanları motive etmek adına sadece maddiyat temelli, çevresel motivasyon mekanizmalarının yeterli olmayacağını savunur. İçsel bir ödüllenme sağlayan motive edici bu faktörler aynı zamanda çalışanın işe karşı yüksek düzeyde tatmin duymasını da sağlar.
Hijyen Faktörleri
Hijyen faktörleri, motive edici faktörler gibi işin kendisinde mevcut değildir. Bu faktörler işin çevresi ile ilgidir. İşin fizyolojik, güvenlik ve sosyal gereksinimleri karşılayan özellikleri ile doyumsuzluk önlenir. Hijyen faktörlerinin sağlanmadığı şartlarda ise çalışan doyumsuzluk hissedebilir.
Bu faktörler şöyledir:
Denetim kalitesi: Denetim adil olmalıdır.
Şirket kuralları ve politikası: Şirket politikaları her çalışan için adil ve net olmalıdır.
Ücret: Uygun ve makul olmalıdır. Aynı sektördeki rakip firmalar ile ücretler rekabetçi olmalıdır.
Çalışma koşulları: Çalışma ortamı güvenli ve hijyenik olmalıdır. Aynı şekilde çalışanların kullandığı ekipmanlar da bakımlı ve amaca uygun şekilde güncel olmalıdır.
İş güvenliği: Kuruluş, çalışanlarına iş güvenliğini sağlamalıdır. Çalışanlar güvende olduklarını hissetmelilerdir.
Kişisel yaşantı: Çalışanın işyeri dışındaki özel hayatını ifade eder.
İlişkiler: İlişkiler hiyerarşik sıralamadaki herkesi içermektedir. Çalışanların meslektaşları, üstleri ve astları ile ilişkileri uygun, sağlıklı olmalıdır. Yani bireyler arası ilişkilerde herhangi bir zorbalık, çatışma unsuru olmamalıdır.
Sonuç
Herzberg’in iki faktörlü motivasyon teorisi incelendiğinde motivasyon için önemli olan bu faktörlerin tek başlarına yeterli olmadığı söylenebilir. Bu nedenle Herzberg, motivasyon için hem motive edici faktörlerin hem de hijyen faktörlerinin mevcut olması gerektiğini ancak bu şekilde tatmin ve motivasyon sağlanabileceğini savunur. Herzberg’in İki Faktörlü Motivasyon Sistemi yöneticilerin iş motivasyonuna olan bakış açılarını değiştirmeye devam etmektedir. Bugünün yöneticileri, Frederick Herzberg’in iki faktör teorisinin bir takımı motive etmek için yönergeler sağladığı konusunda hemfikir. Ayrıca teorisi çeşitli organizasyon türlerine uygulanabilir ve yönetimin konumunu destekleyebilir.
Kaynakça
Frederick Herzberg biography and books.
toolshero.com/toolsheroes/frederick-herzberg/ Erişim tarihi: 19.05.2023
Frederick Herzberg. British Library.
bl.uk/people/frederick-herzberg Erişim tarihi: 19.05.2023
Gökçe, G., Şahin, A., Bulduklu, Y. “Herzberg’in Çift Faktör Kuramı ve Alt Gelir Gruplarında Bir Uygulama: Meram Tıp Fakültesi.” Sosyal Ekonomik Araştırmalar Dergisi (2010): 233-246.
Yıldız, B. (2010). Herzberg’in Çift Faktör Kuramı Açısından İlköğretim 1. Kademe Öğretmenlerinin Motivasyon Düzeylerinin Değerlendirilmesi. (Yüksek lisans tezi). YÖK tez merkezinden edinilmiştir (303818).
Yılmaz, M. (2021). ” Herzberg’in İki Faktörlü Motivasyon Sistemi: Çalıştığımız Ortamlarda Motivasyonu Nasıl Arttırabilir?” Evrim Ağacı. Erişim tarihi: 12.05.2023
Kapak görseli: qwikcilver.com
