Kültürler insana ve topluma özgü gelişir, yaşam biçimlerini temsil eder ve toplumların kültürel kimliğini oluştururlar. Türk kültürünün önemli parçalarından birisi de el işçiliği ve el sanatlarıdır. El işçiliği denince Türk kültüründe akla ilk gelen somut örneklerden biri de nazar boncuğu olmaktadır. Türk halkında nazar bilinenin aksine sadece kötülük ve kıskançlığı ifade etmez. Aynı zamanda aşırı sevgi ve iyi niyeti de barındırır.
Halk arasında eski zamanlarda insanlar tedavisini bulamadıkları veya bilmedikleri hastalıklarda nazar kavramıyla açıklama ihtiyacı duymuş, hatta annelerin dahi çocuklarına gösterdikleri aşırı sevgiden kaynaklı nazar değdiğine inanılmıştır. “Nazar değer” kavramı Türk halkı tarafından sık sık kullanılan ve içerisinden birden fazla anlam barındıran terim olmuştur.
Nazar Boncuğunun Kökeni
Nazar terimi kökeni çok eskiye dayanan dilimize Arapçadan geçmiş “bakmak, bakış, göz atma” anlamlarını karşılamaktadır. Pek çok kültürde yer edinen nazar bilinen ilk örneklerine Eski Mısır‘da “Horos Gözü” adıyla rastlanılır. Amerika‘da “Evil Eye”, Yunanistan‘da “Matisma“, İran‘da ise “Bed Nezer” olarak farklı isimlerle adlandırılmaktadır. Yapılan kazılar ve çalışmalar sonucunda kökeninin M.Ö. 3300’lü yıllara dayandığı biliniyor. İlk bulunan nazar boncukları günümüzde aşina olduğumuz şekil ve desenlerden farklı olsa da bugün bilinen haline M.Ö. 1500’lü yıllarda Akdeniz Havzasında rastlanılmıştır.
Gök Tanrı inancında genellikle sık sık kullanımına yer verilmiş mavi nazarlıklar ve nazarlıkların göz desenli olmaları araştırmacılar tarafından benzemiş olarak açıklanmıştır. Eski medeniyetlerde Sümer, Babil gibi köklü uygarlıkların tarihinde yer alan nazar boncukları bilinen kötü ve nazardan koruma işlevinden bağımsız olarak kötü niyet besleyen insanların içlerindeki kötülüğü boncukların üzerinde bulunan gözlerle dışarı vurduğu ve etrafındaki kişileri olumsuz yönleriyle etkilediklerine de inanılıyordu.
Nazar Boncuğu Üretimi
Nazar boncuğu fiziksel özellikleri bakımından tam ortasında göz şeklinde bir figür bulunan ve sıcak ocaklarda eritilen cama şekil verilmesiyle oluşturulan el sanatı örneğidir. Nazar boncuğunun yapımında farklı teknik ve yöntemler kullanılır. Ezme, sıcak camı ezerek delme, döküm ve sıcak camı şişirerek delme kullanılan yöntemlerden sadece bir kaçıdır. Ezme yöntemi en yaygın kullanılan ve usta camcılık tekniklerinin başında gelir. Uygulaması ve şekil vermesi en kolay olandır. Döküm yöntemi ise zanaatkârlar tarafından giderek sürekli geliştirilmiş ve yalnızca nazar boncuğu yapımında değil birçok alanda kullanılmaya başlanmıştır. Şişirerek camı çekme yönteminde ise boncuğun renginde değişiklik yapılır. İlk başta işlenmeye başlayan cam hangi renkte kullanılmışsa cam o renk çıkar. Değişik renkleri karıştırarak farklı renklerde boncukların üretilmesi de mümkündür. Şişirerek çekme yöntemi diğerlerine nazaran daha yeni bir yöntemdir ve günümüzde de boncuk yapımında sık sık rastlanılır.
Nazar Boncuğundaki Göz Deseni
İnsanları kötülük ve kem gözlerden koruduğuna inanılan nazar boncuğu tarih boyunca farklı kültürlerde farklı anlamlarla kullanılmıştır. İçerisinde barındırdığı göz deseni kötülükleri uzaklaştıran bir tılsım olarak kabul edilmiş, göz figürü ruhun içerisinde barındırdığı anlamı ve gücünü yansıtmıştır. Bu anlam iyi niyetli olabileceği gibi kötü niyetli de olabilir. İnsanların bakarak gözlerinden yaydıkları enerjiden etraflarına nazar değdirdiklerine inanıldığı için nazarlıklarda gözden gelecek tehlikeli enerjileri göz figürleriyle yok etmek amaçlanmıştır.
Göz formunu en basit şekilde elde edebilmek için üçgen motifi tercih edilmiştir. Eskiden beri dokumalarda ve el sanatlarında göz oluşturmak için üçgenin yanına kare, dikdörtgen ve yıldız gibi farklı geometrik şekiller iliştirilmiştir. Farklı yörelerde kültürlerine özgü göz biçimi oluşturulsa da en yaygın kullanımda dörtgenler yer almaktadır.
Nazar Boncuğu Neden Mavidir?
Türk kültürü içerisinde bulunan nazar boncuğunun çeşitli anlamları vardır. Bunlara bakıldığından Türk kültüründe mavi renginin birden fazla anlama geldiği görülür. Dede Korkut hikayelerinde dahi yas zamanları kıyafetlerin mavi ve siyah renk seçildiği görülür. Mavinin tercih edilmesi Tanrı’nın gökte bulunduğunu düşünüldüğü ve Tanrı’yı temsil etmesinden dolayı seçilmiştir. Bir başka anlamı ise mavinin Türk Kültüründe yüce, kutsal anlamlarında karşılık bulmasıdır.
Mavinin enerjisinin nazar değmesini engellemesi ve nazardan koruyacağına inanılır. Türk kültüründe bu gelenek Nazar Boncuklarıyla devam ettirilir. Bazı insanlar nazara inanmasa ve batıl inanç olarak kabul etmiş olsalar da bazı insanlar için gerçek bir olgu olarak kabul edilir ve nazarın varlığına inanılır.
Türk kültüründe gelenekselleşmiş boyutta bulunana nazar boncukları zanaatkârlar tarafından üretilir. Boncukların istenilen form ve renklerde üretilmesi mümkündür. Yıllardır kullanımı sebebiyle nazar boncuğu denilince akla rengin mavi olması, bu rengin seçilmesinde kalıplaşmış bir seçenek olmuştur. Asıl sebep olarak ise cam işçiliği sonucu boncuk üretilen tezgahların fazla ısıda bulunması ve farklı ısı değişimleri yaşamasıdır. Mavi renk ısı değişimlerinden olabildiğince az seviyede etkilenmekte ve üretim aşamasında daha az maliyeti bulunmaktadır. Bu nedenle boncukların üretiminde genellikle mavi renk tercih edilir.
Renkli Nazar Boncukları ve Anlamları
Kırmızı nazar boncukları maviden sonra nazardan koruduğuna en güvenilen boncuktur. Mercan ve kırmızı cam işlenerek yapılır. Kırmızının enerjisi, kuvvet ve güç ile ilişkilendirilir. Yeşil nazar boncuğu sakinlik ve iyileştirici etkisine olan inançtan kaynaklı olarak kullanılır. Doğa ilişkilendirilir, kişiye dengeleyici bir etki verdiğine inanılır. Sarı nazar boncuğu diğer boncuklara oranla daha az yaygın kullanıma sahiptir. İyimserlik ve kişide temizleyici pozitif bir etki yarattığı düşünülür.
Nazar boncukları yalnızca korunmak için değil aynı zamanda dekoratif bir öge olarak da hayatımızda yer alır. Takı ve kıyafetlerde farklı tasarımlarla kullanıldığı gibi ev dekorasyonunda da sık sık rastlanır. Türk halkının hem kültüründe hem de dini ögelerinde rastlanılan nazar boncuğu insanlığın çok eski tarihlerinden beri çeşitli amaçlarla ve çeşitli formlarda yer almaktadır.
Kaynakça
- Baturlar, Şebnem Soygüder ve Levent YAYLAGÜL. “Kültürel süreklilik bağlamında Türk halk kültüründe mavi/turkuaz mavisi ve nazar boncuğu.” Akdeniz Üniversitesi İletişim Fakültesi Dergisi 31 (2019): 665-688.
- Nazar inanışı ve Nazar Boncuğu (istanbul1881.com) Web. 25.02.2024
- Farklı Nazar Boncuğu Türleri ve Anlamları (sobepy.com) Web. 26.02.2024
- Akçora, Elçin. “Görece’de Nazar Boncuğu.” Akdeniz Sanat 6.11 (2013).
