Mitoloji çok eski zamanlarda insanların kendi kültürlerinin inanışlarına göre Dünya’nın oluşumunu, tanrısal olayları, kahramanlık öykülerini ve nice durumları anlatmaya yaramaktaydı. Bu anlatılar, insanın hayal gücünün oldukça etkili ve yazının o dönemde pek gelişmemiş olmasına ek olarak, rapsodi kültürü ve insanın kendini yüceltme isteği sebebiyle de günümüz perspektifinden gerçek dışı gözükmektedir. Destanlarda, kimi insan olmayan varlıklara insansı veya insan üstü güçlerin bahşedildiği görülür. Ayrıca, bu varlıkların insanlarla iletişime geçtiğine de sıklıkla rastlanır.
Destanlarda Kullanılan Hayvanlar
Yaratılış destanları incelendiğinde dünyanın bazı hayvanların üzerinde durduğundan bahsedilir ve bu hayvanlar çoğunlukla balık, öküz veya boğadır. Altay dağlarından bütün Sibirya, Rusya ve Anadolu’ya kadar uzanan balık efsaneleri, mahiyet itibarı ile diğerlerinden ayrılır. Çin ve Hint mitolojisine göre evren büyük bir kaplumbağanın üzerinde durmaktaydı.
Balık Motifinin Bulunduğu Yerler
Balık motifi hem mitolojide hem semavi dinlerde hem de efsanelerde mitolojik birikim çerçevesinde kendine yer bulmuştur. Balığın birbirinden oldukça uzak coğrafyalarda yaşayan milletlerin mitlerinde, efsanelerinde ve dinsel anlatılarında benzer şekilde yer alması bu milletlerin kültürel altyapı ve birikim bakımından benzerlik gösterdiklerini ortaya koymaktadır.
Eski dönemlerden beri çeşitli mitlere konu olan balık; kutsallığı, bilgeliği, koruyucu gücü, kurtarıcı rolü, ebedi yaşamı, bereketi ve refahı temsil etmişti. Dünyayı sırtında taşıyan balık efsaneleri, Altaylar yolu ile Kuzey-Batı Sibirya’daki Fin-Ugor ve Macarlarla akraba olan kavimler arasında da yayılmıştı. Yine Fin-Ugor kavimlerinden Mordvinlere göre ise Dünya, bir büyük balık üzerinde dururdu.
Türk Mitolojisinde Balık Motifi
Bahaddin Ögel, Türklerin yaratılış destanında dünyanın balık üstünde durması gibi inanışların Hint mitolojisinin tesiri ile Türklere geçtiğini ifade eder ve birçok araştırmacı da yaratılış destanlarındaki balık motifinin Hint menşeili olduğunu açıklar. Kendilerini koruyamadıkları için nesillerini devam ettirmek amacıyla çok fazla üreyerek bolluğu temsil ettiklerinden ötürü insanlar, balık figürünü destanlarda fazlasıyla kullanılmıştır.
Pertev Naili Boratav’a göre Anadolu, Azerbaycan ve Türkmenistan Türklerinin mitolojisinde: “Tanrı balığı hem uçma hem de suya dalabilme yeteneğine sahip bir hayvan olarak yaratmıştır; balık böylece kibirlenir, Tanrı da bu kibrine karşı karşılık ceza olarak onun kanatlarını geri alır.” (Adem ve Havva’nın cennetten kovulmasını anlatan olaydaki yılan olayına benzer) söylenerek balığın cezalandırıldığını öğreniriz.
Türk mitolojilerinin farklı türlerinde dünyanın öküz üzerinde de durduğu söylenir. Erklig Kan’ın bineğinin öküz olduğunu ve bu kişinin Uygur sanatında öküze binmiş olarak resmedildiğini görürüz. Araştırmacılar dünyanın öküz boynuzu üzerinde durduğu efsanesini de aynı köke bağlar.
Türk Yaratılış Destanında Balık
Yaratılış Destanı içinde geçen olaya göre Tanrı Ülgen Dünya’yı yaratınca dengede durması için üç balık yaratır ve bu üç balığın ortasında duran balığın hareket etmemesi için bir oltayla başı tam kuzeye hizalanır ve bu baş yönü az değiştirdiğinde tufanla taşan sular, dünyayı kaplar imiş. Başı zincirler ile, bu yüzden bağlanmıştı. Bilindiği üzere tam kuzeyde Kutup yıldızı vardır. Destanda sözü edilen, balığın zincirlerinin bağlandığı orta direğin de, yine Kutup yıldızı ile ilgisi bulunan Demir Kazık olması muhtemeldir.
İnsanın Balığa Dönüşme ve Balığın İnsana Dönüşme Olayı
Balıklar kutsal sayıldığından dolayı kötülük ya da kötülükten dolayı pişmanlık duyan insanların balığa dönüştürülmesi ve istenilmeyen durumlarda balığa dönüşme özellikleri destanlarda görülmüştür. Balıklar kutsal sayıldığından dolayı onları yiyen kişilerin çeşitli felaketlere uğradıkları, balıkların insan kılığına girip savaşlara katıldıkları ve sonrasında tekrardan balık hâllerine bürünüp eski yerlerine geri döndüğünü görmekteyiz. Ayrıca balığa dönüşme durumu sadece kötü durumları çağrıştırmaz, kimi zamanlarda balığa dönüşmek kurtarıcı bir olay olarak da anlatılır.
Balıkların çok üremeleri, farklı türlerinin olmasından ötürü çeşitliliği, çok eski zamanlardan beri dünyada var olmasından dolayı balık figürü destanlarda sıklıkla kullanılmıştır.
Kaynakça
-
- Kaplan, Haktan. “MİTOLOJİK İNANÇLARDA VE ANLATILARDA YER ALAN BALIK MOTİFİ VE BALIK MOTİFİNİN GÜNÜMÜZ EFSANELERİNE YANSIMASI.” International Journal of Filologia 6 (2021): 129-137. Erişim Tarihi: 08.08.2024
- Eşkin, Defne. Koi Balıklarının Anlamları ve Mitolojisi. Web. Erişim Tarihi: 08.08.2024
- Alyar, Gamze. Dünya Balık ve Boğanın Üzerinde Mi Duruyor? Web. Erişim Tarihi: 08.08.2024
- Gültepe Necati. Türk Mitolojisi. Resse Kitabevi Sahaf. 5. Baskı: Mart 2015
- Kayalı, Yalçın. “Hint ve Türk Mitolojilerinde Balık Motifi” Akademik Bakış Uluslararası Hakemli Sosyal Bilimler Dergisi 58 (2016): 252-265.
