Meryem ismi, İbranice Miryam, Süryanice Maryam ve Latince Maria’ya karşılık gelmektedir. Bizans terminolojisinde ise Meryem, İsa’nın annesi ve Theotokos’tur (Tanrı Anası). Theotokos, V. yüzyıl öncesinde Hristiyan kilisesinde yaygın biçimde kullanılan Meryem’in mahlasıdır. 431 yılında Efes kentinde yapılan III. Ekumenik Konsilinde resmen Theotokos kelimesinin kullanımı doğrulanmıştır. İsa, insan ve Tanrı doğasına sahip olduğundan, Meryem de İsa’nın insan doğasında vücut bulmasını ve insanoğlunun kurtarıcısı olmasını doğrulamak için Theotokos olarak adlandırılmıştır.
Hristiyanlık Dininde Meryem
Hristiyanlıkta Meryem’in kilise yaşamıyla ilgili konumu, mezhepsel anlamda ayrımlara girmiştir. Katolik Kilisesi, Meryem’in bekaretinin ölene kadar muhafaza edildiğine ve öldüğünde bedeniyle beraber cennete çekildiğine inanırken, Protestanlar ise Günahsız Doğuma inanmakla birlikte, Meryem’in ebedi bekaretini ve göğe çıkışını kutsal kitapta dayanağı bulunmadığı gerekçesiyle reddederler. Yeni Ahit’in çeşitli bölümlerinde İsa’nın dört erkek kardeşinin isimlerinden bahsedilmesinin yanı sıra bu ayetlerde geçen kardeş sözcüğünün bugünkü anlamda kardeş olarak değil, o zamanlardaki kuzen sözcüğünün eksikliğinden dolayı, yakın akrabaları tanımladığı yorumları bulunmaktadır. Yeni Ahit’te Meryem hakkında en çok bilgi verilen bölüm, Luka İncili’dir. (Holweck, 1907)
İslam Dininde Meryem
Meryem’e babasız bir çocuk olan İsa’yı doğuracağı Cebrail tarafından müjdelenmiştir. Doğum insanlardan uzakta, bir hurma ağacının altında gerçekleşir. İsa’nın bir babası olmadığından Meryem utanç içindedir. Fakat ilahi bir ses, kendisine üzülmemesini, doğacak çocuğun erdemli olacağını söyler. Bebek İsa konuşarak Allah’ın kendisini peygamber yaptığını, annesine iyi davranmayı öğütlediğini söyler. (Meryem Suresi, 19:16-34) Bu bilgiler, İsa’nın konuşması dışında, Allah’ın meleğinin Yusuf’a bu konuda konuştuğu Luka İncili ile benzerlik göstermektedir. (M’Corry, John Stewart 2009)
Meryem’e ithaf edilen ilk kilise: Efes Meryem Kilisesi
Kilisenin narteksinde başpiskopos Hypatios’un adını taşıyan bir ferman bulunur. Ve bu ferman sayesinde yapının Meryem’e ithaf edilen kilise olduğu anlaşılır. Bu belge ise bugün Viyana‘dadır. Kiliseyi önemli kılan bir diğer unsur olarak Paulus’un kutsal görev gezilerinden bahsetmek gerekir. Kutsal görev gezileri sırasında Paulus, 55 yılında Efes’e gelir ve bir konsil toplanır. Toplanan konsil sırasında Meryem’in İsa’nın annesi olduğu tespit edilir.
Yapı planı itibariyle narteks ve atriumlu bir yapıdadır. Atrium’un kuzeyinde rotond planlı vaftizhane yer almaktadır.
Meryem’in Doğumu: Anna’ya Tebşir (Müjde)
Hristiyan kaynaklarına göre Yohakim ve Anna, Meryem’in anne-babasıdır. Her ikisi de Davut soyundandır ve çocukları olmamaktadır. Yohakim, bir bayram günü adak kesmek için tapınağa gider. Fakat rahip, Yohakim’i çocuksuz olduğu için tapınaktan kovar bu durumun sebebi ise Tevrat’a göre, çocuksuzluk ayıp bir durumdur ve çocuğu olmayanların adak kesme hakkı yoktur. Yohakim bu olaydan dolayı utanır ve “Tanrı beni değerli görene kadar oruç tutacağım ve kefaletimi ödeyeceğim” der. Dağa çıkar, kendi sürülerini otlatan çobanların arasına çekilir ve çocuğu olması için kırk gün kırk gece dua ederek oruç tutar. Bayramın son günü ise Baş melek Cebrail, Anna’yı ziyaret eder. Ona, yakında bir çocuğu olacağını müjdeler. Melek, yaşlı evlilerin bir gün Yeruşalim’ de, Altın Kapı’ da buluşacaklarını söyler. Yohakim’e haber gider ve kurbanını kestikten sonra şehre iner. Altın kapıda karısı Anna’yla buluşur. Cebrail’in dedikleri gerçekleşir. Ve Anna, Meryem adını vereceği bir kız çocuğu dünyaya getirir. Bu sahneyi tasvir eden resimlerde, Anna, genellikle, yatağa uzanmış olarak, hizmetçilerin, komşu ve yakınlarının kutlamalarını kabul ederken gösterilir.
Meryem’in Nişanlanması
Meryem, yaklaşık olarak 14 yaşındayken, rahipler, kendisine evlenme çağının geldiğini bildirirler. Ama Meryem, böyle bir şeyin imkansız olduğunu, hayatını Tanrı’ya adadığını söyler. Başrahip, bir melekten vahiy aldığını, bütün isteklileri çağıracağını, bunların tapınakta bir gece kalacaklarını, kimin değneği yeşerirse onun Meryem’le evleneceğini haber verir. Meryem’le evlenmek isteyenlerin hepsi tapınağa gelirler. Değneklerinin yeşermesini beklerler. Sadece, Nasıra’lı bir marangoz olan Yusuf’un değneği yeşerir. Bu olayı konu alan resimlerde, rahip ortada durur. Meryem, genellikle rahibin sağındadır, bazı sahnelerde solunda da yer alabilir. Meryem’in arkasında kız grubu bulunur. Yusuf’un arkasında ise, değnekleri yeşermediği için reddedilen istekliler yer alır. Bazı resimlerde Yusuf, Meryem’in parmağına yüzük takar.
Meryem’e Tebşir (Müjde)
Nişanlarının altıncı ayında, Cebrail Meryem’i ziyaret eder ve ona tanrı katında lütuf bulduğunu ve bir oğlunun olacağını, Davut soyunun saltanatını devam ettireceğini, “Tanrının Oğlu” olarak anılacak bu çocuğun adını İsa koyacağını müjdeler. Fakat Meryem şaşırır. Tüm bunların bir erkeği bilmeden nasıl olabileceğini sorar. Cebrail ise Tanrı katında imkansızın olmadığını; Elizabeth’in (Yuhanna’nın annesi ‘Vaftizci Yahya’) de 6 aylık hamile olduğunu söyler.
Nativity (İsa’nın Doğumu)
Meryem, Yusuf’la nişanlıdır. Onunla birlikte oturmaya başlamadan önce, Kutsal Ruh aracılığıyla gebe kalır. Yusuf, dürüst bir insandır; Meryem’i utanılacak bir duruma sokmak istememektedir; bunun için de ondan gizlice ayrılmayı düşünür. Yusuf, bütün bunları kurarken, Tanrı’nın bir meleği ona görünür ve şöyle der: “Meryem’i karın yapmaktan çekinme çünkü o, Kutsal Ruh sayesinde gebe kaldı! Bir oğlan doğuracak, adını İsa koyacaksın ve İsa, halkını günahlardan kurtaracak”
Koimesis (Meryem’in Ölümü)
Meryem’in ruhunu teslim ederek bu dünyadan göçmesi ve Cennetin Krallığına alınması anısına 15 Ağustos’ta kutlanan önemli bir Ortodoks Hıristiyan bayramıdır. Meryem’in ölümünün anlatıldığı olay, gerçek imanlılar için ölümün yeniden doğuş anlamına geldiği Hristiyan algısı uyarınca, “Meryem’in Uykusu” olarak anılır.
Koimesis, Ortodoks Kilisesi’nin kabul ettiği kanonik İnciller olan Matta, Markos, Luka ve Yuhanna’da geçmeyen; apokrif kaynaklı bir konudur. 1. ve 2. yüzyıla tarihlendirilen apokrif bir İncil olan Protoevangelium ile 8. yüzyılda Stoudios’lu Theodoros’un, Damaskinoslu İoannes’e yazdığı mektuplar sahnenin en önemli ikonografik kaynaklarıdır (Taft ve Carr 1991:653).
Meryem’in Göğe Çıkışı
Meryem öldüğü gün İsa; meleklerle birlikte görünür. Meryem’in ruhu bedeninden ayrılarak, oğlunun kolları arasında göğe yükselir. İsa, annesinin yeryüzünde kalan bedeninin, göğe çıkan ruhuyla birleşmesini ve cennete taşınmasını ister. Bu konuyu işleyen resimlerde, İsa, ölü yatan Meryem’in yanında, kucağında bir bebekle tasvir edilir. Bu bebek, Meryem’in ruhunu temsil eder.
Meryem’in ölümü ve göğe çıkışı, genellikle altı sahneyi birden içerir:
- Meleğin, palmiye dalıyla birlikte, öleceğini Meryem’e haber vermesi;
- Meryem’in havarilere veda edişi;
- Meryem’in ölümü ve ruhunun göğe çıkışı;
- Mezara taşınması;
- Mezara indirilişi;
- Beden ve ruh olarak göğe çıkışı.
Meryem’in Taç Giymesi
Meryem, oğlu tarafından cennete kabul edildikten sonra, kendisine yine oğlu tarafından, bir cennet kraliçesi olarak taç giydirilir.
Ters bir üçgen şemasını yansıtan bu eserde, taç giydirme işlemini yalnız İsa yapmıyor. İsa, üçgenin üst sol köşesinde yer alıyor; karşı köşede ise, Kutsal Ruh-Baba-Oğul üçlüsünden Baba bulunuyor ve İsa ile birlikte, Meryem’e taç giydiriyor. İsa, yani Oğul ile Baba arasında, ak bir güvercin biçiminde Kutsal Ruh, her bir yana kutsallık ışıkları saçıyor. Meryem’in ayaklarının dibinde, kanatlı melekler, bulutlar içinde yüzüyorlar.
Meryem’in yaşamı, yüzyıllar boyunca birçok sanat eserine, resimlere ve heykellere konu olmuştur. En zengin örneklerinden biri olan, Khora Manastırı’nda görülen: Meryem’in doğumu, Meryem’in ilk yedi adımı, Meryem’in sevilmesi (tonozun doğu kısmında Thetokos’un sevilmesi yazılmaktadır), Meryem’in takdis edilmesi, Meryem’in tapınağa takdimi, Meryem’in beslenmesi, Meryem’in Yusuf’a verilmesi, Müjde sahnesi, İsa’nın doğumu, Meryem’in ölümü ve Hodegetria (yol gösterici) Meryem mozaikleridir.
Kaynak
Kate Hardcastle and Flavia Hodges, A Dictionary of First Names by Patrick Hanks, 27 July 2006, Oxford University.
B. Düzgün, Hz. Meryem İkonalarına Genel Bakış: Kariye Müzesi Örneği, Gazi Üniversitesi, 2016.
F. Barut, Bizans Sanatında Koimesis (Meryem’in Uykusu) Tasvirlerinin Kökeni ve İkonografisi, Sanat Tarihi Dergisi cilt: XXI, sayı:2, Ekim, 2012. web
Öne çıkan görsel, Eleousa Meryem/ Tokalı Manastırı/ Göreme – Nevşehir.
