Bilindiği üzere dünyadaki tüm mitolojilerin kaynağı destanlardır aslında. Bazıları insanların ağzından çıkan kulaktan kulağa dolaşan efsaneler iken, bazıları da yalnızca yazılı efsanelerdir. Türk mitolojisi de diğer mitler gibi destanlardan türemiştir. Ancak Türk destanlarının içeriğinde yer alan kişilerin gerçek tarihi kişilerle özdeşleştirilmesinin Türk destanlarının mit olmadığına dair yaygın bir yanılgı oluşturduğu gözlemlenmiştir.
Türk şamanizmi, iyilik tanrısı Kayra Han ve kötülüğün efendisi Erlik gibi tanrıların yanı sıra birçok tanrı ve tanrıçayı ve onlara hizmet eden ruhları içeriyordu. Bu fikirler yüzyıllar boyunca dış etkilere maruz kalan ve natüralizm, animizm ve şamanizm sırasını takip eden Türk toplumunun karşılaştırmalı mitolojik ve antropolojik veriler dikkate alınarak derlenmesinin sonucudur.
Türk Miti’nin Yüce Tanrısı Ülgen Kimdir?
Türk mitolojisinde farklı yaradılış efsaneleri vardır her mitte olduğu gibi ama bu destanlardan efsanelerden en çok bilinen Altay Türkleri’nin inancıdır. Bu efsaneye göre, tüm evrenin yaratılışında sadece iki yaratıcı vardır: Bunlar Ülgen ve Erlik‘tir. Destan; evren bir hiçken, iyiliğin simgesi olan tanrı Ülgen ile kötülüğün simgesi olan Erlik’in ortalıkta uçtuğunu anlatır. Lâkin Ülgen’in Kayra Han’ın oğlu olduğu düşüncesi bu kısımda hikayelerde bir karışıklık yaratmaktadır. Bu sebepten Bazı kaynaklar Kayra Han’a ait özellikleri Ülgen için de yazarlar. Bunun sebebi ise Ülgen’in Kayra Han olduğuna ya da onun bir parçasından var olmuş olabileceğine inanıldığı içindir.
Ülgen Türk miti’nin Zeus‘u sayılmaktadır bir yandan. Gökyüzünün hakimi yıldırımların yağmurların sahibidir. Salyaları akar yağmur damlaları olur, gökkuşağını hava durumunu her daim o kontrol eder. Gökyüzünün en ücra köşelerinde yaşar. Kısaca tasvir edildiğinde iyilik ve bereket ile anılır. İnsanlara hayati öğretiler konusunda yardımcı olduğu da söylenir. Bir rivayette biri simsiyah diğeri beyazlar içinde olan iki taş ile insanlara ateş yakabilmeyi öğrettiği söylenmektedir. Taşların siyah ve beyaz oluşunun sebebi için pek bir kaynak yoktur ama bir yandan da manevi bir anlamı felsefileştirmemek pek mümkün değil.
Ülgen’in yedi oğlu ve dokuz kızı olduğu söylenir. Kızlarının ismi bilinmese de 9 kızının hepsine “Akkızlar” veya “Kıyan” denir. Bu kızlar şamanların ilham perileridir; ayin sırasında “kulakta ay gibi bir insan olurlar ve şamana” derler. (Yunan ve Roma mitindeki Müzler misali). Oğullarnın isimleri ise Karşıt – Han, Pura – Han, Yaşıl – Han, Burça – Han, Karakuş (kartal) – Han, Baktı – Han, Er Han’dır. Bunlar Ülgen gibi göklerde yaşar, Ülgen’in kendisi gibi hepsi iyi tabir edilir ve en sevdiği Karşıt – Han’dır. Ülgen’in vücudundan ayrılmışlar, farklı bireyler haline gelmişlerdir. Bunlar şerefine yapılan tören ve âyinler Ülgen’e yapılanlardan farksızdır. Kısaca, bu ruhlar şerefine de ibadetler yapılmaktadır.
Ülgen’in Şaman İbadetlerindeki Yansıması
Şaman ilahilerine bakıldığında Ülgen’in en büyük tanrı olduğunu söylememiz oldukça doğru olur. Şaman dualarında “ak ayaz”, “ayazkan”, “şimşekçi”, “yıldırıma”, “yayuçı” (yaratıcı) diye tavsif olunur. Gökten dökülen rahmet yağmurları onun ağzından akan salyalardır. Ayı ve güneşi hareket ettiren, beyaz bulutları bir ülkeden bir ülkeye aşıran odur. Atlar Ülgen’e ibadet konusunda oldukça kutsal hayvanlardır. Şamanlar ibadetlerinin üçüncü, altıncı, dokuzuncu ve on ikinci yıllarında Ülgen’e at kurban ederler. Kurban anında atın ruhuna binip göğün katmanlarını delip geçerek ülgen’in ziyaret ettikleri söylenir.
Öyle ya da böyle her mitoloji birbirine oldukça yakındır aslında ve her mitte başka bir tarihi okuruz. Bakıldığında her şey Yunan’ın Zeus’u, Türklerin Ülgen’i gibidir. Gökyüzünde, evrende var olan biten her şey tarihe gömülü tanrılara aittir her zaman.
Kaynakça
-
Çiçek, Emel. “Türk Mitolojisi – Oluşumu, Yaratılış ve Tanrılar”. tarihlisanat. 02.12.2017, Türk Mitolojisi – Oluşumu, Yaratılış ve Tanrılar – Tarihli Sanat. Erişim Tarihi: 26.03.2023
-
Çelik, Özge. “Türk Mitolojisinde Ülgen’in Yükselişi ve Erlik’in Çöküşü”. antiktarih. 24.04.2020, Türk Mitolojisinde Ülgen’in Yükselişi ve Erlik’in Çöküşü – Antik Tarih. Erişim Tarihi: 26.03.2023
- Genel Türk Tarihi. “Ülgen”. genelTürktarihi. Ülgen | Genel Türk Tarihi | General Turkish History (genelturktarihi.net). Erişim Tarihi: 26.03.2023
