Sümerler tarafından yazının bulunuşu tarihin başlangıcı olarak kabul edilir. İnsanoğlunun tarihsel geçmişinde yazının başlangıcı esas alınmış ve tarihin dönüm noktası olarak kabul edilmiştir. Buna göre yazının icadından önceki dönem “tarih öncesi çağlar” olarak adlandırılır.
Tarih Öncesi Çağlar
Tarih öncesi çağlar insanoğlunun yeryüzünde görüldüğü andan itibaren başlayarak yazının icadına kadar geçen süreci kapsar. Bu dönem çok uzun bir dönemi kapsar. Tarih öncesi çağlar sınıflandırılırken başlangıçta insanların kullanmış oldukları araç – gereç ve madenlerden yola çıkılmıştır. Sonraki zamanlarda ise buzulların erimesiyle beraber doğal çevrede birçok değişim yaşanmıştır. Bu durum, alet üretiminden, yerleşme biçimine ve üretim biçimine kadar birçok değişime neden olmuştur. Bu dönem bir geçiş dönemidir. İnsanlar bu dönemde mağaralardan çıkarak ırmak ve göl kenarlarına yerleşirler ve nihayet ilkel toplum hayatı başlamış olur.
Tarih öncesi çağlar ile ilgili ilk sınıflandırma Danimarkalı arkeolog ve müzeci Christian Jürgensen tarafından yapılmıştır. Kendisi, tarih öncesi çağlar için insanların ilk olarak taş araçlar kullandıklarını, sonraları ise bronz alaşımı ve demir kullanmayı öğrendiklerini düşünerek buna göre tarih öncesi çağları “Taş Çağı”, “Tunç Çağı” ve “Demir Çağı” olmak üzere üç farklı döneme ayırmıştır.
Günümüzde modern arkeoloji de bu sınıflandırmayı temel almaktadır. Ulaşılan teknoloji düzeyi temel alınarak yapılan bu modele göre tarih öncesi çağlar Taş Devri ve Maden Devri olmak üzere iki ana sınıfa ayrılır. Taş Devri kendi içinde paleolitik, mezolitik ve neolitik dönem olarak üçe ayrılır. Maden Devri ise bakır, tunç ve demir çağı olmak üzere üç farklı dönemden oluşmaktadır.
Tarih Öncesi Çağların Sınıflandırılması
1) Taş Devri
İlk insanların tarih sahnesine çıkmasından “Maden Devri” ne kadar olan zamanı kapsar. Milattan Önce 600.000 ile 5.500 yılları arasını kapsayan çağdır. İnsanların taşları kullanma becerilerine göre kaba, yontma ve cilalı taş çağları olmak üzere üçe ayrılmaktadır. Başlangıcı ve sona ermesi, çeşitli ülkelerde, birbirine göre değişik şekillerde olmuştur. Türkiye özelinde bile, bir yöreden diğerine, değişiklik gösterir.
Eski Taş (Paleolitik / Kaba Taş) Çağı (MÖ 600.000 – 10.000)
- İnsanlık tarihinin en uzun süren dönemi olan eski taş çağı insanların doğaya en fazla bağımlı yaşadığı dönemdir. Tamamen tüketmeye yönelik bir toplum yapısı vardır. İnsanlar geçimlerini avcılık ve toplayıcılık yaparak sağlamaktaydılar. Genellikle erkekler avcılık yaparken kadınlar da toplayıcılık yapıyorlardı.
- Mağaralarda ve ağaç kavuklarında yaşamışlardır.
- Kendilerini vahşi hayvanlardan koruyabilmek ve daha kolay avlanabilmek için taş ve kemikten aletler yapmışlardır. İnsanoğlunun yaptığı ilk araç gereçlerdir.
- Mağara duvarlarına resimler yapmışlardır. Duvarlara resim yapmak için kullandıkları boyaları bitkilerden elde etmişlerdir. Mağara duvarlarına resim yapmalarının en büyük amacı kendilerini, korkularını, inançlarını ifade etmek içindir. Bu resimler tarihin ilk sanatsal faaliyetleri olarak kabul edilmiştir.
- Eski taş döneminin büyük bölümü buzulların kaplı olduğu bir dönemdir.
- Türkiye’de bu döneme ait en önemli merkezler, Antalya çevresinde Karain, Beldibi ve Belbaşı mağaralarıdır. Karain mağarasında çakmak taşından el baltaları, taştan yapılmış kesici ve delici aletler bulunmuştur. Mağaranın duvarlarında, dağ keçisi ve geyik gibi av hayvanlarının resimleri görülmüştür. Ayrıca İstanbul’daki Yarımburgaz Mağarası (Anadolu’nun en eski yerleşim yeridir.) bu merkezlerdendir. Dünyada ise bu döneme ait merkezler, İspanya Altmaria ve Fransa Lasque’dir.
Orta Taş (Mezolitik / Yontma Taş) Çağı (MÖ 10.000 – 8.000)
- İnsanlar bu dönemde hem avcılık ve toplayıcılığa devam etmiş hem de yavaş yavaş üreticiliğe geçmeye başlamıştır.
- Buzullar artık erimeye başlamıştır.
- Bitki örtüsü, hayvan toplulukları ve insanoğlu bu köklü ekolojik değişikliklere uyum sağlamıştır. İnsanoğlu kendine uygun yeni bir yaşam ve beslenme düzeni sağlama yolunda adımlar atmaya başladığı yeni bir döneme girmiştir.
- Ateşin bu dönemde bulunmuştur. Ateşin keşfedilmesiyle birlikte insanlar soğuktan ve vahşi hayvanlardan korunmaya başlamış, yiyeceklerini pişirmeye ve aydınlanmaya başlamışlardır.
- Bu dönemin en önemli buluşu mikrolittir. Mikrolit, çakmak taşından yapılan küçük araç gereçlerdir. Minik saplı kazıyıcılar, deliciler en sık rastlanan mikrolit alet türleriydi. Bunların yanında çakmaktaşı ve obsidien mikrolitlerin ahşap bir sapa oyulmuş yuvaya yerleştirilmesi ile oluşturulmuş oraklar da bu dönemin buluntularındandır.
- Bu dönemin önemli yeniliklerinden biri de beslenmenin çeşitlenmesi olmuştur. Önceleri protein ağırlıklı beslenme türü hakimken bu dönemde çeşitli bitki ve köklerin beslenme alışkanlığının bir parçası olduğunu görmekteyiz. Ayrıca ortamın uygun olduğu bölgelerde balıkçılık önem kazanmıştır.
- Antalya yakınlarında Öküzini ve Belbaşı Mağarası, Marmara Bölgesinde Ağaçlı, Gümüşdere, Domalı, Akçalı, Şile, Ağva, Ambarlı Deresi, Çekmece yakınları ile Gelibolu Yarımadası’nda Ören Mevkii ile Akbaş Şehitliği, Burdur yakınlarında Baradız, Konya’da Pınarbaşı, Samsun’da Tekeköy, Şanlıurfa Bozova ilçesinde Biris Mezarlığı ve Birecik ve Suruç ilçelerinde bu döneme ait çok sayıda buluntu yeri saptanmıştır.
Yeni Taş (Neolitik / Cilalı Taş) Çağı (MÖ 8000 – 5500)
- İnsanlar iklimin ılımanlaşmasıyla beraber mağaralarından çıkarak su kenarlarında yaşamaya başlamışlardır.
- Yerleşik hayata geçilmeye başlanmasıyla beraber ilk köy yerleşim yerleri kurulmaya başlamıştır. İnsanlar tarım yapmaya başlamışlar böylelikle avcılık ve toplayıcılık yapan tüketici toplumlar, yerini üretici toplum yapısına bırakmıştır.
- Hayvanlar evcilleştirilmişlerdir. Köpeğin yanında koyun, keçi, sığır, at gibi hayvanlarda bu dönemde evcilleştirilmiştir.
- Tarımla beraber üretimde artış sağlandığı için, ihtiyaç fazlası ürünler nedeniyle takas yöntemiyle ticaret başlamıştır.
- İş gücü ihtiyacı sebebiyle kölelik ortaya çıkmıştır.
- İnsanlar bitki liflerinden elbiseler üretmişlerdir.
- Pişirilmiş topraktan araç gereç yapımı seramikçiliği ortaya çıkarmış böylece insanlar bu dönemde kil ve topraktan kap kacaklar yapmışlardır.
- Cilalı Taş Devrinden önceki dönemlerde ölüler yaşadıkları alanın altına ya da hemen dibine gömülürmüş. Ancak bu dönemde mezarlıklar yapılmış ve ölüler yerleşim alanından uzak yerlere gömülmüşlerdi. Bu dönemde anıt mezarlara ilk örnek olarak Menhir ve Dolmen Lahit mezarlıkları bulunmuştur.
- Yeni Taş Çağı’nın dünyada öncelikle Mezopotamya ve Anadolu’da başlandığı bilinmektedir. Anadolu’da bu döneme ait merkezler; Göbeklitepe (Şanlıurfa), Çayönü (Diyarbakır), Çatalhöyük (Konya). Ayrıca Çatalhöyük; insanlık tarihinin en eski şehir yerleşim alanıdır.
2) Maden Devri
İnsanlar bu dönemde artık madenlerden araç gereç yapmaya başladıklarında cilalı taş devri sona ermiş, maden devri başlamıştır. Dayanıklı araçlar (orak, saban gibi) tarım tekniklerinin gelişmesine yardımcı olmuş, köyler kentlere dönüşmeye başlamıştır. Bu dönem MÖ 5500 ile MÖ 3200 yılları arasındadır.
Bakır (Kalkolitik) Çağı
- Taş çağının sonlarına doğru madenin keşfedilmesiyle birlikte bakır dünyada medeniyetlerin gelişmesine ve ilerlemesine büyük katkı sağlamıştır. İnsanoğlunun ilk bulduğu maden olan bakır hem yüzeye yakın yerlerde ve bol miktarda bulunmuş hem de çok az maliyetle birçok alanda kullanılabilmiş ve bakırın işlemesi de kolay olmuştur.
- İnsanlar bu madeni, silah, kap kacak ve enstrümanların yapımında kullanmışlardır. Altın ve gümüş ise süsleme amaçlı kullanılmıştır. Bakır insanların inançları konusunda da devreye girmiş, insanlar bakır madenini kullanarak heykel tanrıçalar yapmışlardır. Bakır çağı Erken ve Geç Bakır Çağı olarak iki evreye ayrılmıştır.
- Alacahöyük (Çorum), Beycesultan (Denizli), Truva (Çanakkale), ve İkiztepe (Samsun), Anadolu’da bakır devrine ait önemli yerleşim alanlarıdır.
Tunç (Bronz) Çağı
- Tunç, bakır ve kalayın karışımıyla ortaya çıkan bir madendir. Bu dönemde insanlar bu iki madeni karıştırarak bakırdan daha sağlam olan tunç elde etmişlerdir. Bakırın kalayla karışımının MÖ 3000’li yıllara rastlayan keşfi neticesinde ortaya çıkan Tunç ile alet ve kap yapımı bu dönemin başlangıcı olarak kabul edilmiştir.
- Saban ve dokuma tezgahı kullanılmaya başlanmıştır.
- Tunç çağı şehirleşmeyle birlikte şehir devletlerinin kurulduğu, şehirlerin etrafının savunma amaçlı kale ve surlarla çevrildiği bir dönemdir. Tunç Çağı, erken, orta ve geç olmak üzere üç dönemde incelenir.
Demir Çağı
- Son maden çağı olan Demir Çağı, MÖ 1800 – 1200 yılları arasında farklı yer ve zamanlarda başlamış ve yazının keşfi sonucunda tarihi çağlara geçilmesiyle son bulmuştur.
- Tunç kadar pahalı ve zor bulunmadığı için kısa sürede yaygınlaşmıştır.
- Zamanla, keşfedilen demir cevher alanları ile demir hem ucuz hem de en çok kullanılan maden olmuştur.
- Bu dönemde birçok araç üretilmiş ve balta, saban gibi aletlerin maliyetlinin azalması sonucu teknolojik ilerleme hızlanmıştır. Böylece üretim gelişmiştir.
- Küçük şehir devletleri yerini büyük devletlere bırakmaya başlamıştır. İlk krallıklar kurulmuştur.
- Anadolu’da demir çağına ait önemli merkezler Hacılar (Burdur), Alişar (Yozgat), Alacahöyük (Çorum) ve Truva (Çanakkale)dir.
Yazının bulunmasıyla birlikte tarih öncesi çağlar sona ermiştir.
Kaynakça
- “Tarih Öncesi Çağlar ve Tarih Çağları Nelerdir ? Özellikleri Nelerdir?”. Bilgiza. 06.03.2023. https://bilgiza.com/tarih-oncesi-caglar/ Erişim Tarihi: 05.09.2023
- Demir, Kerem. “Tarih Öncesi Çağlar ve Özellikleri”. Derstarih. 29.11.2019. https://derstarih.com/tarih-oncesi-caglar/#:~:text=Kendisi%2C%20tarih%20%C3%B6ncesi%20%C3%A7a%C4%9Flar%20i%C3%A7in,%C3%BCzere%20%C3%BC%C3%A7%20farkl%C4%B1%20d%C3%B6neme%20ay%C4%B1rm%C4%B1%C5%9Ft%C4%B1r Erişim Tarihi: 05.09.2023.
- “Tarih Öncesi Dönemlerde Anadolu ve Çevresi”. Bilgicik. https://www.bilgicik.com/yazi/tarih-oncesi-donemlerde-anadolu-ve-cevresi/ Erişim Tarihi: 07.09.2023.
- “Mezolitik Çağ”. Arkeotr. https://www.arkeo-tr.com/mezolitik-cag.html Erişim tarihi: 11.09.2023
- “Bakır Çağı (Kalkolitik Çağ)”. Tarihiolaylar. https://www.tarihiolaylar.com/tarihi-olaylar/bakir-cagi-kalkolitik-cag-1273 Erişim Tarihi: 13.09.2023.
- Karafakı, Filiz Çetinkaya. “Tarih Öncesi Çağlar”. acikders.ankara.edu. https://acikders.ankara.edu.tr/pluginfile.php/152380/mod_resource/content/1/4.HAFTA%20ORTA%20%C3%87A%C4%9E%20ARKEOLOJ%C4%B0S%C4%B0.pdf Erişim Tarihi: 13.09.2023
