Yıldızlar, yüzyıllar boyunca insanoğlunun meraklı tarafını ortaya çıkartmıştır. Yıldızlar ihtişamlı parıltısıyla insanlara yukarılardan bir habercidir. Kimisi öylesine tutulur ki yıldızlara, ona hiç erişemeden şiirler yazar. Kimisi de dileğini bir yıldızın kaymasına iliştirir. Yıldızlar hakkında “yıldızlar kadar” fikir üretmiştir insanlar. Öyle ki yıldızlarında hareketlerine göre takvimler oluşturmuşlardır. Herkesin olduğu gibi bizimde ilgimizi çeken birbirinden gizemli ve güzel yıldızlar hakkında sizler için bilgiler topladık. Umuyoruz ki okurken sizlere keyif verir.
Yıldız Kelimesinin Etimolojisi
Tarihte ki en eski yıldız kelimesine baktığımızda karşımıza 900 yılından önce Uygurca metinlerde rastlanmış “yultuz” şeklinde kullanıldığı karşımıza çıkar. Şimdiki yıldız anlamını taşıyan “yultuz” tarihte rastlayacağınız yıldıza dair ilk kelimedir. Daha sonra 1400 yılından önce Dede Korkut hikayelerinde yer alan “ılduz” kelimesi karşımıza çıkar. Dede Korkut kitabında yıldızlardan şöyle bahsedilmiştir:
“yayanıñ umudu olmaz, yayanuñ yılduzu olmaz”
Yıldız kelimesinin kökenine gelecek olursak hakkında yine birçok fikir vardır. Örneğin Şinasi Tekin “yalına-“ fiili ile “yıldırım” kelimesinin arasında bir bağlantı olduğu fikrini savunmuştur. Çoğu bilim insanı ve bu konu hakkında görüş bildiren önemli kişiler Türkçede ki “ışık, yıldırım, ışın, alev, yalın” gibi kelimelerinde içinde bulunduğu ve bu kelimelerin ortak bir kökünün olduğu “ya-” fiil kökünü görüşünü savunurlar. Bu görüş Türkçenin tarihi lehçelerinde de yer alan “yaruk, yaşuk, adlır ak” gibi kelimeler ile çağdaş Türkçede kullanılan “cıldız/cıltız, yıltız, ulduz, yıldız” gibi kelimelere dayandığını savunurlar. Yukarıda verdiğimiz örnekleri özetleyecek olursak, “ya-” köküne dayanan bu kelimeler “ışık saçmak” anlamına gelen kelimelerdir.
Çağdaş Türk lehçelerinden Kazakça ve Karakalpakçada “juldız”, Kırgızcada “cildiz”Türkmencede “yıldıs”, Azerbaycan Türkçesinde “uldız”, Tatarcada “yuldız”, Altay Türkçesinde “cıldıs” şeklinde yıldız kelimesinin etimolojisi konusunda çeşitli görüşler ileri sürülmüştür. G. Doerfer, yıldız kelimesinin “yulduz” olduğu görüşünü savunurken; Vambery ise “yal-,yıl-,yul” köklerinden türeyen kelime olduğu görüşünü savunur. Bunlara ek olarak verebileceğimiz diğer örnekler ise; Talat Tekin, Besim Atalay gibi araştırmacılar kelimenin asıl özünün fiil olduğunu savunur. Diğer yandan Abduvali Tuğanbayulı KaydarovveSevortyan gibi bilim insanları ise kelimenin asıl kökünün bir ses taklidi olduğu görüşünü benimsemiştir.
Türk Edebiyatında ve Mitolojisinde Yıldız
Yıldız, Türk edebiyatına genellikle şans, kader unsuru, yol gösterici ve ihtişamlı görüntüsüyle konu olmuştur. Divan şairlerinden Saili yıldızlardan şiirlerinde şöyle bahsetmiştir:
“Geceleri sabaha kadar gözümden yıldız dökülüyor, bunun çaresizliğinden uykusuz gözüm sabah rüzgârı oldu” (Sâilî, vr. 291a)
“Damla damla yıldız gibi gözyaşı damlasa da ne fayda; ömür bahçen hazan sebebiyle meyve vermeden soldu, ne yazık.” (Sâilî, vr.259b)
Yukarı bahsi geçen yıldız benzetmesi, bir aşığın gözlerinden süzülen yaşların yıldızlar kadar çok olduğunu anlatır.
“Eyâ hurşîd-i meh-peyker cemâlin Müşterî-manzar
Ne manzar manzar-ı tâli’ ne tâli’ tali’-i enver.”
-Ahmed-i Dai
“Ey ay yüzlü sevgili, güzelliğin Müşteri’ye benzer, ne bakışı talihli ne talihi çok parlak!”
Ahmed-i Dai bu şiiinde Müşteri olarak bahsettiği Jüpiter’dir.
“Dolsa âlem çok degül dûd-ı siyahumdan benüm
Mihr görmen zerrece gün yüzlü mahumdan benüm.”
-Avnî
“Gün yüzlü ayımdan zerrece güneş görmem, yanışımdan çıkan siyah dumanlar âlemi doldursa çok mu?”
Avni burada güneşin, sevgilinin ışığının yanında sönük kalmasından bahsederek sevgilinin bir yıldızdan daha parlak olduğuna atıfta bulunmuştur.
Erlik yıldızı, Yaratılış Destanı’nda Tanrı Ülgen’in karşısında duran ve yeraltının sahibi olan Erlik’i anımsatır.
“Birden insan olmuştu, toprak üstündeki kil.
İnsanda toplanmıştı, her çeşitten yeterlik,
Bu ilk insanın ise, adı olmuştu Erlik.
İnsan yaratan Tanrı, ortalardan kayboldu”
Aşık Ali İzzet ise bu yıldızı dizelerine şöyle işlemiştir:
“Soramadım bir çifi sözü
Ay mıydı, gün müydü yüzü
Sandım ki Zöhre yıldızı
Şavkı beni yaktı geçti. “
Türklerin uğurlu sayılan yıldızı ise Utarit yıldızıdır. Bu yıldızın Türklerde adı Tilek yıldızıdır. Kutadgu Bilig’de bu yıldıza yer verilmiştir.
“Sonra geldi arzu, Tilek arzular,
Kime yakın gelse, özüne bağlar. “
Süreyya takımyıldızının bir diğer adı Ülker’dir. Ülker, Türk mitolojisinde önemli yıldızlardan bir tanesidir. Hatta şanı sadece mitolojiyle sınırlı kalmamış edebiyatta da adından söz ettirmiştir. Ünlü şair Mehmet Akif Ersoy, Ülker yıldızından şöyle bahsetmiştir.
“Yedi kandilli Süreyya ‘yı uzatsam oradan;
Sen bu avizenin altında, bürünmüş kanına,
Uzanırken, gece mehtabı getirsem yanına,
Türbedarın gibi ta fecre kadar bekletsem;
Gündüzün fecr ile avizeni lebriz etsem; “
Gökyüzünün Sokak Lambaları: Yıldızlar
Çuvaşların mitolojik inanışlarına göre, “Her insanın bir yıldızı vardır. Bulanık, sisli bir yıldızın zuhuru, fakir bir insanın ya da mutsuz olacak bir insanın doğuşuna, parlak bir yıldızın ortaya çıkışı da yeni bir zengin ya da mutlu bir kişinin doğuşuna işaret eder,” Türklerde ise her yıldızın bir adı vardır. Jüpiter yıldızı Ongay, Merkür yıldızı Suv Yaltuz, Venüs yıldızı Erlik gibi örnekler verilebilir.
Bu zamana kadar herkes tarafından görüş beyan edilmiş, adını tarih ve bilim sayfalarına yazdırıp, insanlık tarihinin birçok şeyi keşfetmesine yol göstermiş meşhur yıldızlara göz atalım:
1. Gökyüzünün İncisi: Sirius
İnsanlar kendilerine göre evrenin şekillerini daha iyi kaydedebilmek adına yıldızları bir takım olarak düşünmüş ve onları birbirleriyle bağdaştırmıştır. Sirius adlı yıldız ise “Büyük Köpek Takımyıldızı” grubunun en parlağı olduğu için bu takımda öne çıkar ve bu yüzden Sirius yıldızına “Köpek Yıldızı” da denir. Sirius tüm zamanlar ve medeniyetler için önem arz etmiştir. Örneğin, Antik Mısır tapınaklarının iç odaları Sirius’un görünebileceği şekilde dizayn edilmiştir. Sirius bir sürü dini kitapta kendi adından söz ettirmiştir ve bazı dinler için kutsal yıldız olarak tasvir edilmiştir. Bazı medeniyetlerde cennetlerin en güzel yıldızı, Dogonlarda “Rahmet yıldızı”, Eski Mısır’da “yüce rızık verici”, Sümerlerde “evrenin yargıcı” isimlerini almıştır.
2. Gökyüzünün En Popüleri: Orion
Takımyıldızları arasında en tanınan yıldız olan Orion, Dünya’nın pek çok yerinden rahatlıkla görülebilir. Dünya’ya pek yakın olmasa da büyüklüğü onu görmemize yeter de artar bile.
3. İğneli Yaratık: Scorpius
Scorpius, insanların dikkatini kendine has şekli dolayısıyla çekmiştir. Scorpius takımyıldızı içinde yer alan en ünlü yıldıza ise Antares adı verilmiştir.
Kaynakça
- “Türk Mitolojisinde Ve Türk Anlatılarında Yıldıza Bakış”. Fantasantik Kültür ve Mitoloji Dergisi. Web. 26.01.2025
- Uluışık, Yaprak Pelin. “Türk ve Dünya Mitolojilerinde Sirius Kültü”. Akdeniz Üniversitesi. Web. 26.01.2025
- “Gökyüzünün Altında: Yıldızlar ve Mitoloji”. Kozmik Anafor. Web. 26.01.2025
- “Akrep Takımyıldızı (Scorpius)”. Kozmik Anafor. Web. 26.01.2025
- Yıldırım, Serpil. Gülzar, Zeynep. “Sâilî-i Şîrâzî’nin Dîvân’ında Kozmik Unsurlar”. Dil ve Edebiyat Araştırmaları. 2021. Web. 26.01.2025
- Yıldız. Etimoloji. Web. 26.01.2025
- Özkan, Fatma. “Yıldırım, Yıldız, Alev, Alaz / Yalaz, Işın ve Işık Kelimeleri Nereden Geliyor?”. DergiPark. Web. 26.01.2025
- Doğar, Meltem Deniz, Geekyapar. Web. 26.01.2025
- Öne Çıkan Görsel.
